Verkamaðurinn - 21.08.1964, Qupperneq 6

EinstæSingsskapur og umkomuleysi setti að vonum
sérkennilegan og aS vissu leyti merkilegan svip á at-
hafnir afdalabúa íslands í fyrri daga og viShorf þeirra
til lífsins í heild. FólkiS var einangraS og útilokaS frá
samneyti viS nágranna og vini, sakir fannkynngi, frosta
og fjarlægSa milli bæja. Hver einstaklingur varS aS
búa aS sínum eigin hugsunum, sem urSu myrkar og
dulrænar vegna samgönguleysis viS aSra menn and-
lega skylda. I fásinni myrku híbýlanna skapaSi hiS
frjóa ímyndunarafl fólksins ýmsa vætti, illa og góSa
— fleiri þó illa — sem ákveSiS viSfangsefni og vanda-
mál aS fást viS, svo sem forynjur, drauga, tröll útilegu-
menn o. fl.
AS vísu var tiltölulega auSvelt aS vara sig á útilegu-
mönnunum sem sagt var aS byggSu dalinn hand^n
fjallsins þar suSur á heiSinni og sama máli var aS
gegna meS tröllin sem áttu heima í gljúfrunum þar
nokkru innar. Þessir óvættir sáust þó meS berum aug-
um og því auSvelt aS varast þá ef gætilega var fariS.
En þaS var öSru máli aS gegna meS draugana, þessa
höfuSféndur allra afdalabúa fyrr og síSar. Þeir riSu
húsum um nætur, stóSu í dimmum skotum og krókum
hæjardyra og gangna og köstuSu koppum og kirnum í
saklaust fólkiS, og þegar út af tók drápu kind í fjárhúsi
eSa kú í fjósi. ViS meiSslum á skepnum var auSvitaS
nokkur vörn, aS mála stóran kross meS góSri koltjöru
á dyr peningshúsa, og helzt aS signa hverja skepnu áSur
en fjárhús voru byrgS aS kvöldi. A fjármörgum heim-
ilum var þetta allmikiS verk, og þar sem fj ármenn voru
ekki því trúrri og húsbóndahollari, mun vanræksla
nokkur hafa átt sér staS í þessu efni.
Hinir áhrifamestu refsivendir á óstýriláta krakka
var venjulega einhver uppáhalds draugur, eSa Grýla
og LeppalúSi, þessi merkilegu fyrirbrigSi er sum góS-
skáldin fluttu svo smekklegar drápur forSum. Af þessu
leiddi, aS meS vaxandi vizku í þessum efnum, urSu
börnin meistarar í slíkum fræSum og í engu eftirbátar
hinna eldri.
Á rökkurkvöldum þegar fullorSna fólkiS lagSist til
svefns, þar til kvöldvaka byrjaði, söfnuSust krakkarnir
venjulega saman á einhverju rúmi sem enginn notaði
í þann svipinn og sögSu hvort öðru draugasögur. Vana-
lega voru yngstu og ístöðuminnstu bömin höfS í miSj-
um hópnum, þar var hættan tiltölulega lítil, en hin eldri
og kjarkmeiri til beggja hliða og sérstaklega gagnvart
baðstofudyrum, því þaðan var háskinn vanalega mestur
og bráðastur ef illa fór. Það mátti stundum búast við
að draugurinn sem sagan var af, birtist allt í einu ljós-
lifandi, eða svo sagði sögumaður venjulega til þess að
öðlast nánari athygli áheyrenda. Oftastnær sögðu elztu
börnin sögurnar, þau töldu sig vita mest um þessa hluti
og því sjálfsagða leiðtoga þessara fræðslustunda.
Stundum enduðu þessar rökkurskemmtanir þannig,
að slíkum felmtri sló á allan hópinn, þar með talinn
leiðtogann sjálfan, að enginn þorði að hræra minnsta
fingur, en biðu þess í dauðans skelfingu að ljós væru
tendruð.
Umrenningar og annað ferðafólk var ótæmandi upp-
spretta kynja- og öfugsagna af öllum tegundum, og
lögðu því ríflegan skerf til þessara mála.
Gísli heitinn Brandsson var einn hinn kunnasti og
merkasti sérfræðingur í þessari grein. Samkvæmt hans
eigin sögn, sá hann gegnum holt og hæðir, þekkti per-
sónulega hvern draug í tveimur sýslum, vissi upp á hár,
hvaða heimili, ætt eða einstakling hver draugur fylgdi
og öll tildrög að uppruna hvers eins. Hann hélt því jafn-
vel fram, að sumir hinna allra merkilegustu, hefðu
aukið kyn sitt, taldi hann það gott vegna þess að margt
6) Verkamaðurinn
væri skrýtilegt í fari þeirra og því ótækt að þeir lægju
óbættir hjá garði.
Ég minnist enn einnar nætur er hann gisti hjá föður
mínum, ég mun þá hafa veriS 6—1 ára. Á kvöldvökunni
sagði hann draugasögur uppihaldslaust til háttatíma.
Fannst mér að hann hlyti að taka öllum mönnum fram
að málsnilld og fróðleik. Eina sögu sagði hann þó svo
öfgafulla að jafnvel ég varð efablandinn, ég dirfðist því
að spyrja hann ofur gætilega, hvort þetta væri áreiðan-
lega sönn saga. Gísli leit við mér snúðugt og svaraði
stutt. „Þessi saga er til á prenti, strákur.“ Ur því svo
var, skildi ég auðvitað aS hún hlaut að vera sönn, því
enginn mundi leyfa sér að prenta lýgi, hvorki í sögu-
formi eða á annan hátt.
Jonbjörn Gíslason:
ristu klakann við þeysireið draugaklerkanna og mýrina
heim til staðarins, en augu manna voru svo haldin að
ekkert var sjáanlegt.
Mér flaug í hug að þessi skafla-fara hljóS í ísnum,
líktust tortryggilega mikiS venjulegum ísbrestum í
hörðu frosti. Ekki hafði ég samt orð á þessum grun
mínum, ég hélt að það þætti ef til vill bera vott um
virðingarleysi fyrir prestastéttinni sem heild, að efast
um nærveru meðlima hennar á þennan sérkennilega
hátt.
MeS lýsingu þessa á staðháttum og umhverfi sem
baksýn, verður hér með fylgjandi draugasaga að skoð-
ast og dæmast. Ég var lengi á báðum áttum í þessum
sökum, þorði ekki að aftaka neitt, því ég vissi að „það
er harla margt á himni og jörðu sem heimspekina
dreymir ei um.“ En hér var frá mínu sjónarmiði allur
vafi ómögulegur. Ég hafði fengið fulla vissu og óræka
sönnun á fyrirburðum og sýnum sem áður virtist tor-
skilið, og ber því eins hér eftir sem hingað til verð-
M L E I R A R -
Ég hafði ekki haft mikil kynni menntaðra fræði-
manna og kunni heldur enga grein þar á, en ég fór þó
í huganum að bera þá fáu sem ég hafði heyrt talað um
saman við Gísla. Fyrst af öllum datt mér í hug sóknar-
presturinn sem var nýbúinn að húsvitja. Eftir að ég
hafði metið og vegið allt hlutdrægnislaust frá beggja
hálfu, duldist mér ekki að Gísli var langsamlega fremri,
bæði fyrir smekkvísi á umtalsefni og fróðleik yfirleitt,
aS því ógleymdu hvað hann var skemmtilegri, þrátt
fyrir það aS sögur hans settu stundum að mér æsandi,
óttablandinn hroll.
Um langan aldur áttu ýms höfuðból og betri heimili
sína eigin drauga eða afturgöngur, sem tilheyrðu staðn-
um eins og gamla vinnufólkið, sem helzt aldrei mátti
skipta um vist. Um kotbæi var allt öðru máli að gegna,
flökkudraugar, sem hvergi áttu hæli, komu þar náttúr-
lega við stöku sinnum, en gátu hinsvegar ekki veriS
þekktir fyrir að vera kenndir við slík hreysi að stað-
aldri og sniðgengu þau heldur.
Um tvítugs aldur var ég svokallaður vinnumaður á
tveimur bæjum í Húnavatnssýslu, eitt ár á þeim fyrri,
sem var Auðkúla í Svínadal, og þrjú ár á Móbergi í
Langadal. Þessi tvö ágætu heimili sem ég man lengur
en marga aðra staði sem ég hef dvalið á, höfðu hvert
um sig, sinn eigin heimilisdraug. Móberg átti Móbergs-
Móra, sem mér þótti ekki mikið varið í, vegna þess, að
mér auðnaðist aldrei að kynnast honum hvorki í sjón
eða reynd, en samverkafólk mitt — sumt að minnsta
kosti — sá hann næstum daglega og taldi þann ágalla
minn hörmulegan, að vera ekki skyggn.
AuSkúla hafði aftur á móti fleiri en einn, enginn
vissi hve marga, en hitt var öllum kunnugt, að allt voru
það afturgengnir Auðkúluprestar er höfðu fyrir langa
löngu drukknað í Svínavatni, á leið frá samnefndum
kirkjustað, til Auðkúlu. Enginn veit hvað sögn þessi
er gömul, varðar heldur ekki miklu máli.
Vegalengd milli Auðkúlu og Svínavatns er ef til vill
ein og hálf ensk míla, sé farin skáhöll leiS yfir suður-
hluta vatnsins og sú leið var ætíð farin þegar ísalög
voru. Frá AuSkúlutúni liggur hallandi mýri alla leið
ofan að bökkum Svínavatnsins. Á vetrum leggur sam-
fellda svellbreiðu á alla þessa mýri og má því heita einn
góður skeiðsprettur milli bæjanna á flughálum og glær-
um ísum. Á þessari leið drukknuðu gömlu Kúlu klerk-
arnir og allir gengu þeir aftur og allir leituðu þeir heim
að Kúlu.
Á frostgrimmum, mánabjörtum vetrarkvöldum sagð-
ist fólkið á AuSkúlu heyra þegar skaflar gæðinganna
skuldaða virðingu fyrir þessum gömlu og merku sögn-
um.
Árið 1899 réðist ég vinnumaður aS Auðkúlu í Svína-
dal og kom þangað meS föggur mínar á vinnuhjúa-
skildaga það vor. Margt var þar hjúa á mínum aldri
og hugði ég hið bezta til vistarinnar. Húsbændur mínir
hinir prýðilegustu og virt og elskuS af öllum. Jafn-
aldrar mínir á staðnum töldu það skyldu sína að fræða
mig um allt sem viðkom vist minni þar, um heimilis-
hætti og reglur er allir töldu skyldu sína að fylgja.
Ágalla á vistinni vissi það enga, nema ef vera kynni
orðróm, að hér væri reimleiki nokkur og margir væru
hér myrkfælnir. „Það er eins og þetta liggi hér í landi,“
sagði fólkið. Ég krafðist frekari sagna um þessa hluti
og var mér þá sagt allt sem allir vissu um þennan prest-
lega draugagang. Ég var spurður hvort ég væri nokkuð
myrkfælinn. Ég sagði það ekki vera til muna.
Þrátt fyrir það að ég var naumlega sloppinn viS
unglingsárin, hafði ég að mínum eigin dómi öðlast
furðumikla þekkingu á ýmsum veraldlegum fræSum,
sem ég taldi að gagni mættu koma. Ég hafði t. d. lært
að reykja tóbak, átti sæmilegan pípustubb og tóbaks-
poka. Þegar ég með pípu mína, sat á tali við mér eldri
menn, fannst mér að þeir þyrftu ekki mikið að fyrir-
verða sig fyrir samneyti við mig.
Einn sólbjartan sunnudag sat ég inni í baðstofu í ró
og næði og þyrlaði reyk í fagurlegum rósahringum allt
í kringum mig.
Presturinn, húsbóndi minn gekk fram hjá, leit til
mín og tók sér sæti í grennd við mig.
„Svo þú reykir þá,“ sagði hann vingjarnlega.
„Já, dálítið,“ svaraði ég ofurlítið upp með mér og
bjóst við að hann mundi Iáta orð falla í þá átt að slíkt
væri þroskamerki, á ekki eldri manni. En í þess stað
segir hann:
„Veiztu það, Jónbjörn að þú ert fyrsti unglingurinn
í minni þjónustu sem brúkar tóbak svo nokkru nemi.
Ég tel það fremur ósið þegar alls er gætt. Tóbak spillir
heilsunni. ÞaS kostar töluverða peninga, að ógleymdri
eldshættunni sem af því stafar. Mitt ráð er, að þú annað
hvort hættir því algerlega eða minnkir það um helm-
ing.“
Hann gaf mér engan tíma til svars, en stóð upp, brosti
vingjarnlega og gekk til stofu. Mig hálflangaði til að
spyrja hvenær hann hefði sjálfur byrjað að reykja, en
bæði var það, að mig brast kjark til, enda enginn tími
heldur.
Föstudagur 21. ógúst 1964