Þjóðin - 02.01.1915, Blaðsíða 1

1. árg.
Halldór Jónsson
cand. theol., fyrv. bankagjaldkeri,
andaSist hérí bænum á jóladags-
morgun, 57 ára gamall (f. 12. nóv.
1857). Hafa önnur blöö þegar taliS
ætt hans og helstu æfiatriði, og er
þar margs að geta,_ því hann var
tvimælalaust einn eljumesti og
hrabvirkasti maður, sem hér hefir
þekst, enda var hann á ýmsn hátt
tengdur viS fjölda fyrirtækja, fje-
laga og starfsemda í þarfir al-
mennings um langan tíma.
Hann er best kunnur fyrir fram-
göngu sína í bindindismálinu og
gjaldkerastörf viö Landsbankann
(frá 1886—1912), þar sem hann af-
kastaSi meiru en nokkurt vit var
í að ætlast til af einum manni.
Hann var einn hinn skarpgreind-
asti mabur og fljótasti aö skilja
hvaS sem var og jafnfr. fjölhæf-
ur aS hugmyndum og réttdæmi um
þaö, sem lífiö heimtar.
Hlutsæisskólinn, sem tekiS hef-
ir svo marga tökum hér af sam-
tímamönnum hans, festi aldrei
mjög á honum, því inni viS kjarn-
ann var hann „idealisti", hvernig
sem alt snéri viS og hverjum
Straum sem hann fylgdi í kapp-
ræðum eða deilum um landsmál,
enda setti hann ætiS trú sina yfir
alt anna'ö og varö hún ríkari hjá
honum, eftir þvi sem á leiö.
Halldór heitinn var framúrskar-
andi skemtilegur félagsbróöir.
Ekkert fyndiö eöa andríkt orö fór
fram hjá honum án þess aö hann
metti þaö rétt og oftast svaraöi
hann að fullu til baka. En gengd-
arlaus ofhleösla af störfum mæddi
hann á stöari árunum, og svo kom
ioks pólitisk ofsókn á móti honum,
sem hann varö aö ganga í gengum
*— en þaö stytti aldur hans.
H. J. var harmdauöi þeim, sem
þektu hann vel, þvi hann var ekki
einungis fágætlega vel gefinn maö-
ur aö vitsmunum, heldur var hjart-
aö altaf gott og vintrygt ef á
reyndi.
Hvað á að gera?
Þjóöin s j e r, hvað alþingi hef-
ur aöhafst út á viö, og hún v e i t,
hvaö þingið hefur látiö ógert inn
á við. Hún skilur fullkomlega, aö
hún er i hættu, bæöi um frelsi sitt
og efnalega velferð, v e g n a
þe‘ss, hvernig henni er
s t j ó r n a‘ö af hennar eigin mönn-
mu.
Hjer er ekkert stööugt umboðs-
vald yfir flokkunum. Lögstjórnin
veit vel, aö þ a ö mundi verða
þröskuldur í vegi fyrir gengdar-
lausri misbeiting fulltrúastööunn-
ar> og þ e s s v e g n a hefur alt ver-
iö gert um mörg undanfarin ár
til þess aö gera þá hugsun hataöa
hjer á landi, aö hafa æösta frm-
kvæmdarvaldið inni i landinu
sjálfu, eins og gerist hjá
öðrum siöuöum þjóðum.
Niöurstaöan af öllu þessu er nú
sú, aö þjóöin er loksins farin aö
sjá, hvar skórinn kreppir. Þau
mein, sem hún finnur sárast til,
veröa hvorki um kend ofríki Dana,
prfiöleikum náttúrunnar, nje dug-
leysi almennings áíslandi. Ábyrgð-
in hvílir á alþingi.
Það frelsi, sem fjekst 1871 og
1874, hefur ekki veriö notað, Dan-
ir hafa yfirleitt ekki staðið á móti
rjettarbótum alþingis, en þrefið og
þjarkiö hefur aðallega snúist um
það, hvernig ætti aö koma fyrir
sjerlöggjöfinni sjálfri, og var það
skiljanlegt meöan menn börðust
fyrir þvi, aö fá fullnægt grund-
vallarákvæðinu 1874 um 1 ö g-
gjöf og 'stjórn íslands
ú t á f f y 11 i r s i g, enda þótt sú
barátta hefði ekki átt að vera háð
aö mestu leyti hjer heima eins og
raun varö þó á, sem olli þvi, aö
tími þingsins og áhugi manna
eyddist mjög í stjórnarskrármálið.
En þetta hefur farið síversnandi
síöan endurskoöunarflokkurinn var
uppi. Þingið hefur síöan lagst
þyngra og þyngra á þá sveifina, að
a f m á rjettindi íslands gegn
danska valdinu. En aö sama skapi
hefur meöferö annar landsmála
truflast og tafist — þ v í þ j ó ð i n
b erst a 1 t'a f á moti al-
þ i n g i, skref fyrir skref, á leiö
þess niður á viö, í áttina til glöt-
unar landsrjettindanna.
Jafnómöguleg eins og Dana-
grýlan er til afsökunar alþingi, er
sú grýla, að landið sje ekki líf-
vænlegt. Seinni tíma rannsóknir og
viöleitni einstaklinga í búnaöi sýna
og sanna, aö ísland er gott land,
vel fallið til þess aö bera fjölmenn-
an og efnaðan landslýö — ef land-
iö ætti löggjöf og stjórn eins og
hæfir siðuðu þjóöfjelagi.
Ekki er heldur hægt aö kenna
um atorkuleysi Islendinga nje ó-
hæfileika til menningar, enda þótt
maður heyri því oft borið við, und-
ir væng, af þeim, sem framarlega
standa i ábyrgöinni fyrir pólitíska
athæfið á íslandi, aö menn vinni
hjer ekki, sjeu latir o. s. frv. Bæði
á landi og sjó hefur þjóö vor sýnt,
aö hún stendur fullkomlega jafn-
fætis, ef ekki yfir öörum Norður-
landaþjóðum aö manngildi, þó hún
sje látin standa vopnlaus að kalla
í lífsbaráttunni.
Alþingi ber ábyrgðina á hinu
ytra og innra ástandí, sem er á
högum þjóðarinnar. Þaö er víst og
óyggjandi.
En hvaö á að gera?
Fyrst og fremst veröa menn aö
játa fyrir sjálfum sjer hver rót
meinsins er. — Menn veröa að
viðurkenna ástand alþingis, eins
og þaö er. Þaö dugar ekkert að
skríða í felur meö þann sannleika,
aö þingið er aö veröa íslandi og
ísl. þjóðinni til niðurdreps. Hjer
hefur alt of lengi veriö gengið upp
í þeirri dulinni, aö menn muni
vilja 1 e y n a lægingu löggjafar-
samkomunnar íslensku vegna
sjálfs sín. Það er engin sönn vin-
átta viö ísland fólgin í þeirri laun-
ung. Tugum þúsunda er ausið ár
1 eftir ár af almannafje í auðviröi-
legustu og ófyrirleitnustu kraft-
ana, sem völ er á, til þess aö lof-
syngja, afsaka og rjettlæta óheilla-
verk þingsins, en jafnframt eru
þær listir sveltar til bana, sem á
aö styrkja af sjóöi landsins. Af-
skifti þingsins af menningarmál-
unum hafa veriö aö mestu leyti
skaöleg eöa til athlægis — engu
síöur heldur en það lítið, sem
þingið hefur veriö að buröast með
um rjettarbætur í verklegum mál-
efnum landsins. En út yfir alt tek-
ur þó meðferö alþingis á f r e 1 s-
i s m á 1 i þjóöarinnar. Og um það
snýst nú aðallega spurningin:
Hvað á að gera?
Eftir að þjóðin hefur gert sjer
ljóst ástand alþingis eins og það
er, hlýtur hún þegar í stað að
komast að þeirri niðurstöðu, aö
þingrof beri að heimta — því vel-
ferð Islendinga og þjóðleg tilvera
er í hættu með því þingi, sem nú
situr yfir máium landsins.
Reykjavik lauga daginn 2. janúar 1915,
4. ibl.
Konungur ræöur þvi máli — og
rödd þjóðarinnar mun heyrast til
hans, ef rjett er farið aö. Til þess
þurfa engar utanstefnur, heldur
aöeins það, aö vilji almennings
láti sig sjálfan í ljósi. Þetta er það,
sem þjóðin þarf að gera af eigin
dáð og ramleik — því þeir, sem
kosnir hafa verið, og skilja stöðu
sína svo, að þeim beri fyrst og
fremst aö hugsa um sjálfa sig,
munu naumast verða þvi máli al-
ment fylgjandi, að velta teningun-
um aftur. Þeir munu ekki þykjast
vissir um að fá „tólfin" — eftir
frammistööuna.
Að vísu munu þeir menn finn-
ast i þinginu, sem setja sig ekki
á móti þingrofi — en meiri hlut-
inn i valdaflokknum þyrfti aö
vinnast til þess aö vera með því,
ef hlýta ætti aö láta þingviljann
koma þessu fram. Og um það virð-
ist nú eins og stendur vera von-
laust. Þess vegna verður þjóðin
að láta til sín taka sjálf um þetta
efni. Þannig er aðstaöa hennar nú
orðin gagnvart sinni eigin löggjöf,
og er það hart, en þó ómótmælan-
lega víst. Ef þjóðin getur ekki sjálf
reist sig upp undan þessu fargi af
pólitískri grunnhygni og ófyrir-
leitni, þá er hins versta að vænta
um framtíð vors fámenna þjóö-
ernis. Ytri viðburðirnir eru á þann
veg og hiö innra alt svo veikt fyr-
ir, að Island þolir ekki þessa menn
kjörtimabilið á enda.
Samkvæmt anda og orðum
stjórnarskipunar vorrar, er enginn
e f i á því, að konungur á að rjúfa
þetta þing. Meiri hluti þess er
myndaður með samtökum. Þingið
í heild sinni hefur framiö herfi-
legasta stjórnarskrárbrot, sem
nokkurntíma hefur komiö fyrir —
jafnvel i lögbrotasögu þingsins
sjálfs. Flokkurinn, sem nefnir sig
eftir sjálfstæðinu, myndaöi stefnu
sína með fyrirsláttarmálið eftir
þing, en þaö er afarmikilvægt at-
riði végna þess aö ef til vill hefði
minni hlutinn e k k i samþykt af-
glapaverkiö, umræöulausu endur-
endursamþyktina meö þríklofnu
nefndaráliti, ef menn hefðu ekki
talið vist, meðan á þinginu stóð,
að fyrírslátturínn yrðí borinn þegj-
andí fram, sem stjórnskipuleg
markleysa, er á engan hátt gæti
oröið stjórnarskránni til falls. En
ef lögboðnar umræöur heföu orðið
á alþingi um þetta eina mál, sem
þingið var kosið og komið saman
til aö fjalla um, þá vissu fyrirslátt-
armenn meirihlutans aö frv. hlaut
að fellast eöa breytast, því enginn
maður meö fullu viti hefði getað
látið sjer renna niður öfugyrði Ein-
ars Arnórssonar öll í einu: a ð
hætta stafaði af því óbreyttu, sem
fyrir lá, a ð breyta þyrfti um inni-
hald konungsboðskaparins, sem
gefinn var út eftir þingumboði, a ö
þetta gæti gerst meö fyrirvara síö-
ara þings í tvímeðförnu frv. og
a ð þetta gæti framkvæmst með
því aö leggja fyrirvarann þegjandi
fram, án þess að heimta skýring
á löggjafarvilja konungs við und-
irskrift hans um gildi fyrirvar-
ans.
Af öllu þessu þurfti að vinna
þaö ofbeldisverk, að halda málinu
svo lengi í nefnd, að annaðhvort
væri aö gera, að ráöa því bana á
þinginu, eða demba því umræðu-
laust i gegn. Enginn þoröi að gera
grein fyrir atkvæöi sínu um end-
emið. En af öllu því, sem fastast
knúði menn til þess að skríða í
felur fyrir landsmönnum meö
skoðanir sínar um málið eftir að
þaö kom úr nefndinni, var einmitt
það, að þá varö því haldið leyndu,
aö samtök voru um þaö, að bera
fyrirsláttinn frm þegjandi sem
markleysu. Minnihlutinn óskaði
einskis fremur en að stjórnarskrá-
in yrði staðfest eins og hún lá fyr-
ir — J>ví þá var strykað yfir „sam-
vinnuna við Alberti“ 1903 með
endurstað festing innlimunarinnar,
e f t i r aö tálið var orðið opinbert
um rjettarstöðu ráðherrans i ríkis-
ráði. Og meiri hlutinn vildi um
fram alt komast hjá ábyrgðinni af
því aö bana þessari fínu stjórnr-
bót(!). sem alþingi 1913 hafði
prjónað upp á til þess að geta
þreytt valdstöðunni i landinu eftir
aö fulltrúarnir sjálfir höföu búið
sjer til þjóðvilja um breyting á
þeirri stjórnarskipun, sem alþingi
kunni ekki að nota vegna skamm-
sýni, vanþekkingar og persónu-
legrar sjerplægni.
Meirihlutinn var knúður til þess
af utanaðkomandi áhrifum, eftir
að þingi var slitið, að bera frm
fyriravarann á þann eina hátt sem
dugði til þess að innlimunin yrði
ekki staðfest e f t i r auglýsingar
Dana um málameðferðina í ríkis-
ráöinu. Og fyrir þaö á ráðherra
Sig. Eggerz þökk þjóöarinnar með
rjettu, að h a n n mun hafa geng-
ist fyrirþví, aö sú breyting varö á
fyrirætlun flokksins á seinasta
augnabliki áður en hann fór hjeð-
an aö heiman — en þar var hann
studdur af þeim hluta sjálfstæðis-
fiokksins,sem haföi verið andvígur
fyrirsláttarpólitíkinni frá byrjun.
Af öllu þessu verður þaö vænt-
anlega augljóst, að konungsvald-
inu ber að rjúfa þetta þing. Þjóöin
er varnarlaus gagnvart þrásetu
þeirra manna, sem vilja vera skoð-
analausir samtakamenn á alþingi
um þaö, að ná fjárvöldum og yfir-
ráðum yfir landinu — nemaþví að
eins aö konungur bjargi nú íslend-
ingum með þingrofi — og sú
stjórnarathöfn konungs er þegj-
andi og segjandi heimiluð af
stjórnarskipun vorri.
Frh.
Fundur
í sjálfstæðisfélaginu
var haldinn að kvöldi þess 30. des.
í Iðnaðarmannahúsínu. Húsfyllir
var, og urðu margir frá að hverfa.
Ráöherra, Siguröur Eggerz, haföi
lofað að tala á fundinum, og tók
hann fyrstur til máls.
Hann kvaöst hafa tekið að sjer
ráðherrastörfin- i því trausti, að fá
stórmálin tvö til lykta leidd, og
fariö utan i friðarhug og með fylgi
þings og þjóðar að þessum mál-
um. Allir vissu, hver úrslitin heföu
oröið, og skyldi hann eigi fjölyrða
um fánamálið, um það væri víst
enginn ágreiningur hjer. — I
stjórnarskrármálinu hjeldu Danir
og Lögrjetta því fram, að hann
hefði farið lengra en hann hefði
haft heimild til frá Alþingi, en því
færi fjarri. Alþingi hafi ætíð ver-
ið á þeirri skoðun, aö uppburður
sjermálanna sje eitt hið göfgasta
sjermál vort, og í sumar hafi það
enn veriö á sama máli. Vísaði hann
um þaö efni til fyrirvara meiri
hlutans. En jafnvel þótt það væri
hundrað sinnum sagt af Dönum,
aö uppburðurinn sje sjermál —
sem þeir hafi þó aldrei játað, —
þá væri það þó markleysa ein og
kæmi að engu haldi, ef það ákvæði
yrði jafnframt þeim böndum bund-
iö, sem Danir vildu vera láta. Ef
hann hefði tekið á móti stjórnar
skránni, staðfestri á þeim grund-
velli, sem i boði var, þá hefði upp-
burður sjermálanna eigi lengur
orðið viðurkent sjermál, er kon-
ungur og Alþingi væri einfært um
að ráða. Eða hví skyldu Danir
sækja svp fast þessa meðferð máls-
ins (auglýsinguna i Danmörku o.
s. frv.) að staðfesting stjórnar-
skrárinnar væri látin velta á henni,
ef hún ætti að vera þýðingarlaus ?
— Nei, hjer liggi löng dönsk yfir-
vegun á bak við. Um þetta mál
geti eigi verið nema tvær skoð-
anir, önnur islensk: að þetta sje
sjermál, en hin dönsk, er vilji
reyra það þeim böndum, að það
verði sammál. — Hann hefði al-
drei fylgt fram fyrirvara Jóns frá
Hvanná. Vitnaði hann í því efni
í niðurlagið á honum. (Mótmælin
gegn því, sem gerðist í ríkisráði
20. okt. 1913 og kröfuna um nýtt
konungsbrjef.) Þetta hefði hann
aldrei heimtað, heldur einungis
fylgt fram fyrirvara meiri hlutans.
Þá kváð ráðherra Dani og Lög-
rjettu finna sjer það til foráttu,
að hann hefði hagað sjer sam-
kvæmt skipunum ílokksmanna
sinna. Hann kvaðst vona að það
væri satt, að hann hefði komið
framísamræmi við skoðanir stuðn-
ingsmanna sinna, en skipanir hefði
hann engar frá þeim fengið. Hann
hefði að eins skýrt þeim frá því,
með hverjum krigumstæðum stað-
festing stjórnarskrárinnar væri fá-
anleg, og þakkað fyrir, er þeir
vildu eigi framar en hann, við því
líta, er i boði var. — Hann hafi
þá reglu, að skýra stuðningsmönn-
um sinum ætíð frá því, hvernig
ástatt sje, ekki af því, að þar eigi
einn yfir öðrum að drotna, heldur
af þvi, að æskilegt sje að samræmi
sje í milli.
Síðan þakkaði ráðherra viðtök-
ur flokksbræðra sinna. Kvaðst
hann eigi þykjast hafa unnið neitt
hreystiverk, heldur einungis gert
skyldu sína, — skýrt konungi rjett
málavextxina og gert sitt sil þess,
að draga greinilegri takmörk milli
dönsku og islensku stefnunnar, og
kvaðst vona, að íslendingar bæru
gæfu til að vaka yfir landamerkj-
unum.
Næst flutti sjer Ólafur Ólafsson
ráðherra þakkir fyrir framkomu
hans frá stjón Sjálfstæðisfjelags-
ins. — Hann kvað eigi tjá að
horfa í missi rjettarbóta þeirra,
sr stj.skrárfrv. hafði í sjer fólgn-
ar. Konur myndu og fæstar vilja
kaupa aukin rjettindi sín með
rjettarráni barna sinna. — Stjórn-
arskráin sje strönduð um stund,
en rjettur landsins sje óskerður.
Nú eigi ekki að vera til nema einn
flokkur í landinu. Danir spekúlera
i sundrungu hjer, það sýni utan-
stefningarnar fyrirhuguðu. Þeir
voni víst að einhverjir sambands-
menn verði fúsari til að ganga að
kostum þeirra, en núv. ráðh. —
En hverjir ættu að senda þá menn,
og hvað ættu þeir að gera, annað
en að jeta og drekka upp á kongs-
ins náð ? Ættu þeir að fræða hann
og Dani um það, að ekkert mark
sje takandi á því, sem ráðherra
sagði i umboði Alþingis? Ræðu-
maður kvaðst eigi vita, hvað aðr-
ir flokkar gerðu, en engum sjálf-
stæðismaður mætti fara slíka för,
í óþökk þjóðarinnar. Ef konung-
ur skyldi eigi trúa yfirlýstum vilja
Alþingis fyrir munn ráðherra, þá
lægi sjer við að halda að hann
myndi eigi trúa, þótt einhver fram-
liðinn upprisi. En vildi hann samt
fá frekari tryggingu, þá hefði ver-
ið til önnur leið og betri, sem sje
sú, að rjúfa þing og kjósa um
þetta mál. Þá hefði svarið feng-
ist, en vafasamt, hvort það hefði
orðið á þá leið, sem Danir vildu
helst kjósa. — Þá leið kvaðst
ræðumaður mundi hafa verið á-
nægður með og óhræddur við.
Eftir þessa ræðu var hrópað
ferfalt húrra fyrir ráðherra.
Þá tók Sveinn Björnsson alþm.
til máls og bar fram þessa tillögu:
„Fundurinn þakkar ráðherra
framkomu hans í ríkisráði 30. nóv.
þ. á., telur skoðanir þær, sem hann
hjelt fram i umræðunum um
stjórnarskrármálið, vera í fullu
samræmi við vilja meiri hluta kjós-
enda fyrir siðustu kosningar og á-
lítur vel farið, að ráðherra flutti
svo ljóst við Dani skoðanir ís-
lendinga í deilumálinu:“
Kvað tillögum. það nú mundu
koma í ljós í atkvæðagreiðslunni,
hve margir vildu fylgja áskorun
þeirri, er sögð væri komin frá
flokksstjórn einni hjer um að
styðja nú kónginn á móti ráðherr-
anum. Hann kvaðst hafa skilið
svo kjósendur sína hjer í Rvík,
er hann bauð sig fram, sem það
væri vilji þeirra, að sú yrði með-
ferð þessa máls, sem Alþingi hefði
á þvi haft, og síðan ráðherrann,
og að fyrirvarinn yrði einmitt á
þann hátt, sem meirihl. orðaði
hann. Alt annað væri rangt, sem
um það mál væri sagt, Ráðh. hefði
ekki brugðist trausti neins manns,
sem að málunum hefði staðið með
honum. —
Till. var svo samþ. í e. hlj.
Bjarni Jónsson alþm. frá Vogi
rakti nokkuð sögu ríkisráðsákvæð-
isins. Hvernig það hefði verið á-
litið hættulaust af flestum 1903,
með því að sama valdið, sém setti
það inn í stjórnarskrána, gæti kipt
því brott úr henni aftur. Þegar
svo reynt hefði veríð að sanna
þetta, þá hafi komið skilaboð um
staðfestingarsynjun. — 1913 hafi
sjálfst.menn ekki verið i meiri-
hluta, en fengið þó málinu komið
í það horf, að skaðlaust hefði mátt
verða, að flytja ráðin yfir í hend-
ur konungs og ráðherra, sem á-
byrgð ber gagnvart Alþingi. En
þá hafi málið verið skakt flutt
fyrir konungi, og af þvi hafi
sprottið hið síðasta ásigkomulag
þess. Það sje fullkomlega rjett hjá
Sv. Bj., að það hafi verið óbrjál-
aður vilji þingsins, er ráðh. flutti
konungi og að hann gerði það á
þann hátt, sem hann gerði; því
hafi hann og lofað, áður en hann
fór; þess vegna sje það ósvífni af
dönskum ráðherrum, að nota afl
sitt til þess, að konungsvaldiö taki
hann ekki trúanlegan. Nú stafi
hætta af þvi einu, að til sje í land-
inu heil flokksstjórn, sem segi að
nú ríði á að hjálpa Dönum til þess,
að samþykkja þessi ósköp, þvert
ofan í vilja þings og þjóðar. Drap
hann á það, hve náið sálnasamband
virðist vera milli þessara manna
og Dana, og kvað stappa nærri
fiarskynjunargáfu. Fagnaði ræðu-
maður því, að landsdómslögin
hefðu verið löguð á síðasta þingi,
því að þeim þyrfti að beita ótæpt,
ef nokkur gerðist til slíks verks.
— Nú eigi að fara svo fram, að
enginn þori að ráðast í annað
eins.
Að lokum þakkaði ráðh. fund-
armönnum með nokkrum orðum
góðar undirtektir og bað þá hrópa
húrra fyrir íslandi, og var það
gert og fupdi síðan slitið. . . ^