Skólablaðið - 01.06.1909, Síða 2
50
SKOLABLAÐIÐ
með því, að benda á falleg og sönn
orð, er gamall góðvinur minn hefir
nýlega skrifað mjer í þessu máli:
2>það dugar ekki að velta svona spurn-
ingu til gamans í huga sjer, hún þarf
djúpa rannsókn og stilta rökræðu
(,discussion‘) á prenti.*
Já, um fram alt djúpa ransókn og
stilta rökræðu í svona máli, sem hlýtur
aó vera og verða á dagskrá nú og
lengi enn. Og mikið og vel þarf að
hugsa sig um, áður en haldið er
lengra en komið er.
20. apr. ’09.
Ó. V.
. ... . . .' -(j,
ÐóndahGimili í Mýrarsýslu fyrir
40 50 árum.
Eftir Quðm. Hjaltason.
I.
Margir utan lands og innan hugsa
nú oft og segja svo:
»Núna loksins koma þá íslendingar
með í víngarð heimsmenningarinnar
þeir hafa nú fengið símana, eimskip-
in, steinhúsin, brýrnar, skóla o. s. frv.
Aður voru þeir hálfgerðir skrælingjar.
Nú fara þeir fyrst að verða þjóð með
þjóðum.«
Hvar sem eg heyri eða lesþettaog
annað því um líkt, mótmæli eg því
beinlínis eða óbeinlínis í ræðum og
ritum.
Eg sýni fram á, að þjóðmenning
vor dó ekki út með Sturlungum. Hún
lifði altaf þó líf hennar væri oft dauft,
lengst af voru sögur samdar, og altaf
lifði Ijóðasmfðið. Og það er kjarni
þjóðmenningarinnar. Og hún lyfti
sjer aftur npp með afli í óði og hreysti
Jóns Arasonar, og svo í anda Guð-
brandar byskups og sálmaskálda 16
aldar.
Og ennþá hærra lyfti hún sjer í
skáldskapar og söguanda 17 aldarinn-
ar. Og allra hæst og fegurst reis hún
og ríkti í anda Hallgríms Pjetursson-
ar.
»HalIgrímur kvað í heljarnauðum
heilaga glóð j freðnar þjóðir.« segir
M. J. Er þetta fagra þjóðskáldsorð
alveg bókstaflega satt? Já, því einmitt
þessi heilaga glóð endurskóp þjóð
vora, kvað í hana trú, von og kærleika,
þrótt og þol. Hallgrímurmálaði gull-
öld vora í »Aldarhætti«. þar eggjar
hann oss lögeggjan. En hann sá
glöggt, að alkristna þurfti þjóðina fyrst,
ef hún ætti aftur að verða göfugur
hetjulýður. Pess vegna lagði hann
alla áherslu á guðleg Ijóð. Og með
þeim sáði hann ótal trúar, mannástar
og menningarfræjum í þjóðarhjartað.
F*essi fræ eiga í sjer eilíft magn. Og
upp af þeim hefur sprottið ogsprett-
ur enn það mesta og besta af vorri
kristilegu menning. En mörg írækorn
þessi »hvíla enn í myrkri mold* (M.
J.). En upp af þeim mun margt nýtt
ágætt koma, ef vjer ekki kæfum það
með illgresi vantrúarinnar.
Passíusálmarnir hafa átt, ásamt bestu
sögum vorum, einna bestan þátt í að
skapa heimilismenning vora. En hún
hefur aftur verið hjartað í þjóðmenn-
ingunni. Og hún verður aðveraþað
hjereftir líka.
Skólarnir eiga að efla hana og hún
á að styðja þá.
Mörg heimili voru, og ekki síst
mörg bændaheimiii, máttu heita lýð-
háskólarí smáum stýl. Góður sagna-
lestur og húslestrar gjörðu þar mikið
af því sem fyrirlestrarnir nú gjöra.
II.
Vil eg nefna eitt bændaheimili, sem
eflaust var eitt af hinum betri bænda-
heimiium á sinni tíð. Það var heim-
ili mitt Ásbjarnarstaðir í Stafholtstuiu'-
um, það er næsta fróðlegt fyrir skóla-
menn vora að sjá vel hvernig sveita-
menningin var áður en nokkurskóla-
kensla komst á eða umgangsfræðsla.
Pað er líka vekjandi og hvetjandi fyr-
ir þá að sjá, hvað langt menn kom-
ust með litlum meðulum. Ervonandi
að fleiri þvílíkar heimilislýsingar komi
í Ijós sín úr hverri sýslu eða sveit.
Mun það örfa áhugann í öllum menta-
málum. Og líka verður það efni
handa menningarsögu landsins.
Eg var uppeldisbarn velefnaðra heið-
urshjóna, Einars Hallclórssonar og
Halldóru Jónsdóttur. A heimili þeirra
lærði eg að lesa svo ungur, að eg
man ekkert eftir hvernig það gekk.
Man eg þó barnæsku mína fremur vel.
Man þegar eg ljek mjer að Ijónslöpp-
um í brekku í sólskini, var eg þá kom-
inn á fjórða ár. Allir aðrir kunnu þar
að lesa og sumir lásu afbragðs vel,
einkum Jaðir minn, enda las hann jafn-
an húslestra og flest annað, er lesið
var hátt á bænum, lærði eg næsta
mikið af því sem hann las, var hann
mjer mjög góður.
Næsta ungur var eg þegar eg fór
að skrifa. Byrjaði eg, eins og fleiri
með fjaðrarpenna, sortubleki og reikn-
ingsblöðum. En fjekk von bráðar
venjuleg skrifföng og nógan tíma til
að skrifa og lesa. Flestiraðriráheim-
ili þessu voru skrifandi, og sumir
þeirra skrifuðu fallega hönd.
Á flestöilum vetrarkvöldum vareitt-
hvað Iesið háttauk húslestranna. Þeir
voru viðhafðir á hverju einasta vetrar-
kvöldi, og svo á hverjum helgidegi
árið um kring. Enginn vildi af þeim
missa.
Margt var annars lesið. Þjóðólfur,
Norðri og Norðanfari, Skírnir, Fjelags-
ritin, Norðurfari, Fjölnir, Kvöldvökur,
Vinagleði, Árbækurnar. Ogsvomarg-
ar Fornsögur, einkum Njála. Sumar-
gjöfin,Ungsmannsgaman ogfleiri barna-
bækur, einnig þúsund og ein nótt,
Þjóðsögurnar og fleira.
Kveðnar voru og margar rímur,
einkum Þórðar og Núma. Og kvæði
Hallgríms, Þorláks, Jónasar og Thór-
oddsens og fleiri skálda, voru oft
sungin hátt, Snót var mjög höfð um
hönd. Og margir kunnu fjöldavísna
og kvæða utanbókar. Einna vænst
þótti fólkinu um kvæði Thoroddsens
(Piltur og stúlka þótti auðvitað mesta
gersemi) »Jakobsgrát« G. Brynjólfsson-
ar og kvæðin í »Útilegumönnunum«.
Sjaldan voru sagðar sögur. En mik-
ið var lesið af skrifuðum sögum, sem
þá voru óprentaðar. Sá eg fleiri bindi
af svona skrifuðum sögum þar á bæ,
voru sum lánuð, en sum áttu þar
heima. Titilblöð og kaflaupphöf þeirra
voru oft prýdd mörgum skrautstöfum.
III.
Guðsorðabækur þær, sem helst voru
lesnar á heimili mínu voru Pjeturs-
bækurnar. Passíu og Fæðingarsálmar
og fleiri aðrir sálmaflokkar voru sungn-
ir jafnan ár eftir ár Á helgum var
sungið í Messusöngsbókinni og fyrst
framan af í Grailaranum. Gamall
fræðimaður á bænum, Halldór Páls-
son, kunni flesta sálmaflokka þessa
utanbókar. Og margir aðrir kunnu
margt í þeim. Halldór ritaði og ósköp-
in af sögum, rímum og líkaármælum
og var næsta fjölfróður. Pað var ekki
lítil menning í að lesa og heyra alt
þetta, ár eftir ár. Og muna skulu
menn það, að í guðsorðabókum vor-
um allflestum eru ekki bara áminning-
ar og hugganir, heldur einnig æði-
mikill sögulegur og sjálfræðislegur
fróðleikur. Og í mörgum þeirra er
líka mikil fegurð og list. Húslestrarn-
ir gera meira en að hugga og betra.
Peir menta líka.
Helga biskups postilla og svo hin-
ar nýrri postillur vorar og Hallgríms,
Valdimars og Mattíasar sálmar og
önnur guóleg Ijóð þeirra, eru beinlín-
is mentandi að lesa og læra.
Auk þessara bóka, sem hátt var
lesið í,* voru fjöldamargar aðrar bæk-
ur, sem eg og fleiri oftast lásum eitt-
hvað í með sjálfum okkur. Par voru
biflíur tvær, biflíukjarnar tveir, nýja
testamenti tvö eða þrjú og biflíusög-
ur líka. Par voru Vídalínsbækur flest-
ar. Par voru líka mörg hefti kristi-
legra Smárita. Margar gamlar og
nýjar sálma og bænabækur. Eg las
guðsorðabækur með sömu ánægju
eins og sögur væru. En kverið leidd-
ist mjer heldur, því það varð eg að
læra utanbókar. Sálma lærði eg aftur
með sönnum áhuga.
Par voru líka mjög margar aðrar
fræðibækur. Par var Klausturpóstur,
Atli og Búalög. Par var Jónslögbók
forna; þar var Jarðatalið gamla; þarvar
lengi grasafræði odds, Njóla, og fleiri
þessháttar bækur, las eg bækur þess-
ar allar, og sumar oft.
Pótti mjer vænst um Njálu og rit
M. Stephensens af öllum veraldlegum
fræðibókum. Magnús glæddi anda-
sjón mína manna best svo eg gat
»geima skoðað heima«.
»Atli og jarðatalið gáfu mjer mikla
þekkingu á landi voru og atvinnuveg-
um þess. Vjer höfum ekki ennþá