Skólablaðið - 01.12.1909, Síða 1
Þriðji árgangur.
23 tb. Kemur út tvisvar i mánuði. Kosiar 2 kr. á ári. Sieykjaoík 1. desember. Auglýsingaverð: 1 kr. þuml. Afgr. Bergst.str. 27. 1909•
Pað er vandaverk, sem höf. hefur ráð-
ist í, að rita ísl. málfræði, er henta mætti
alþýðuskólum og sjálfnemum. Nýísl.
tunga er enn sem komið er lítt urinn
akur, ókönnuð vísindalega í mörgum grein-
um. Samt sem áður bjóst eg við, er eg
frjetti til þessarar bókar, að hinum góð-
kunna höf. hennar hefði tekist að leysa
verkefni sitt svo vel af hendi, að veruleg-
ar umbætur væru að. En þær vonir
brugðust, er bókin kom, — að miklu
leyti. Einn kost hefur hún þó fram yfir
fyrirrennara sína, þungan á metunum ef
ómeingaður væri. Það er sú meginregla
um meðferð og niðurskipun efnisins að
láta setninga-dæmi og skýringar fylgjast
sífelt jöfnum höndum og leiða þannig
orðflokkana og einkenni þeirra smám
saman fram á sjónarsviðið. Þetta er holl
og sjálfsögð meginregla, en vandnotuð.
Hefði höf. tekist að beita henni skýrt,
skipulega og umfram alt villulaust, mundi
bókin hafa rutt úr sæti beinagrindarmál-
lýsingunum gömlu með heiðri og sóma,
og við íslensku-kennarar mundum hafa
beðið hann heilan unnið hafa slíkt happa-
verk. En þar er mikilia muna vant. Nokkr-
ar villur hafa því miður slæðst inn, og
dæmi, orðtök og reglur höf. eru ekki
alstaðar svo skýr og óskeikul sem þörf
gerist. Þurfi nokkrar bækur vel að vanda,
eru það ekki síst námsbækur í móður-
málinu. Þess vegna vil eg ekki láta hjá
líða að drepa stuttlega á nokkra ágalla
bókarinnar, enda þótt eg sje höf. þakk-
látur fyrir tilraun hans og áhuga um
þetta efni.
Dœmin eru einatt miður vel valin, í
fyrstu greinunum of margbrotin, og taka
þar meira fyrir sig fram en þörf var á.
Það lá beint við að byrja á tvíyrðum
setningum (no. + áhrifsl. sögn), meðan
verið var að kenna nemendunum að
þekkja nafnorð, sagnir og frumlag setn-
ingar; færa sig því næst upp á skaftið
eftir því sem setningarliðum fjölgaði, þann-
ig að jafnan væru sýndar fyrst setningar,
þar sem hver liður er eitt orð, því næst
setningar með samsetturn liðum. í stað
þess byrjar höf. á heilum málsgreinum,
þar sem alls konar orð koma fyrir. -
Pegar í 3. gr. er ósamræmi milli dæma
og skýringa; þar vantar dí^mi þeirra
nafnorða, er tákna »verk«, (og hugmynda-
heita yfirleitt). I 6. gr. er röng skýring
á dæminu »meðfram firðinum eru hólar
og hæðir«, algjör hausavíxl á gerandalið
(»hólar og hæðir«) og umsagnarorðum.
í 11. gr. er ætlast til þess, að nemandi
finni frumlag í frumlagslausri setningu, án
þess einu orði hafi verið minst á þess
kyns setningar.
Umsögn tekur höf. of snemma til
meðferðar, áður en nægilega margt er
fram komið til þess, að nem. verði gerð
Ijós grein fyrir einfaldri og samsettri um-
sögn. Afleiðingin er sú, að höf. verður
að brytja skýringu sína niður á 4 staði,
og lendir auk þess í ósamkvæmni við
sjálfan sig (sbr. »umsagnarorð« í mismun-
andi þýð. á bls 9 og 10).
Dæmi ónákvœmra skilgreininga má
lesa á bls. 9: »Nafnorð er orð, sem má
hafa sem geranda umsagnar í setningu«.
Eftir því ættu öll frumlög að vera no.
Enda segir líka höf. ofar á sömu bls., að
sagnir »standi iafnan með nafr.orðum og
fylgi þeim fast eftir«. En nú veit hann
vel, að fornöfn og nafnhættir geta líka
verið frumlög (sbr. dæmin á undan). Pað
er engin bót í máli, þótt sú skoðun gægist
síðar fram hjá höf., að (sum) fornöfn sjeu
rjetttalin no. (sbr. bls. 17: »Hans er no.«;
»mjer er r.o,«); bæði er það skakt í
sjálfu sjer — þau eru aðeins jafngildi nafn-
orða — og auk þess afarvillandi að
ganga þegjandi út frá þeirri skoðun, og
það þegar í upphafi bókarinnar. Að
sagnirm.r »fylgi no. fast eftir« er stað-
leysa, er stefnir beint út í þokuna. —
Rangtnæli er það um atvo., að þau lýsi
því jafnan, er sagnirnar segja frá (14. gr.;
56. gr.), og þá eigi hitt síður, að þau
standi œtið á eftir sögninni (14. gr.);
spurnaratvo. standa jafnan á undan sögn-
um, og svo er líka einatt endranær: »Illa
erþáfarið«. »Nú er svo komið«. — Höf.
þykir það ráð vænlegast til að finna föll
no., að leita fyrir sjer með forsetningum:
»Til þes? að finna föllin rjett, verður að
bæta försetn. framan við orðin« (30. gr.).
Pað hefði verið samræmt meginreglu hans
að varpa þessu gamla óheillaráði á glæ;
það miðlar myrkri en eigi ljósi.
Óheppileg heiti eru »gerandi« (--frum-
lag) og »þolandi« (==andlag). Rví fer
fjarri, að frumlagið sje ætíð fremjandi
verknaðar, enda þótt um verknað sje að
ræða í setningunni, — allra síst í þol-
myndarsetningum! Líkt má segja um
»þolanda«; það heiti er þó þeim mun
lakara sem það hlýtur að beina huga
nemandans í þá átt, að andlagið hljóti
ætíð að standa í þolf.; hafi hann fundið
»þolandann« í setningunni, hikar hann
ekki við að segja að hann standi í þolf.
En nú er það lýðum ljóst, að fjöldi ísl.
sagna tekur með sjer andlag í þáguf. (t.
d. flestar hreyfisagnir: aka, hleypa, fleygja,
fleyta, beita, hrinda, raska o. fl.), aðrar
stjórna eignarf. (t. d. afla). Á þesskyns
andlög minnist höf. reyndar hvergi, nema
ef telja skyldi þokuorðtakið í 9. gr.:
»[þiggjandi] er oft lika([) hafður með
sögnum án þess nokkur þolandi sje með«.
Væri ekki að kynja, þótt fáfróðum kenn-
urum skjöplaðist skýringin, er þeir eru
látnir þannig vegalausir um jafn-mikilsvert
atriði um notkun falla. — Tegundarheiti
(appellativa) eru nefnd »samnefni«; það
orð ætti betur við uin synonyma. Illa
valin heiti eru engu óskaðvænlegri en
rangar skilgreiningar.
Hneiginga-flokkun no. (33 — 35. gr.) er
mjög óbrotin að vísu, en allsendis ónæg.
ÖIl hneigingareinkenni eru virð að vettugi
nema ef-.end. eint.: 1. fl. -s, 2. fl. -ar
(þar til talið fingur, ef. iingurs), 3. fl.
-ur (þar til talið maður, manns); enda
fylgir höf. 1. fl. úr garði með upphróp-
uninni: »Tak eftir mismun á hneiging
orðanna!« Rað er nú svo, að láta nem-
endur eða lítt lærða kennara eina um það
efni. Tæplega er íslensku-kunnáttu allra
alþýðukennara treystandi til þess að fylla
af eigin ramleik öll þau skörð, er hjer
erú látin standa opin eftir. Að minsta
kosti hefði engin vanþðrf verið að sýna
til fulls hneiging nokkurra þeirra Orða,
sem kunnugt er um að jafnt lærðum sem
leikum hættir til að afbaka á ýmsa lund,
svo að sjaldnar bæri fyrir augu og eyru
aðrar eins orðmyndir og »brúður« (f.
brúðir), kúarinnar, vetrar (flt.,) fóts, andir
(f. endur), tannir, tönnur, höndur, hendi
(f. hönd) 0. s. frv.
í kaflauum um sagnir hafa slæðst inn
nokkrar hættulegar meinlokur:
38. gr. 5. Dæmi framtíðar: »Jegkem«.
»Jeg œtla að skrifa«.
38. gr. 6. Dæmi forframtíðar: »Jeg kem
heim áður en háttað verður«. »F*úskilar
mjer bókinni, þegar þú ert búinn að lesa
hana«. Hjer er ruglað saman rökfræði
og málfræði, til lítils skilningsauka. Ekki