Alþýðublaðið - 15.06.1965, Síða 6

MINNINGARORÐ
AlexanderJóhannesson
EG KYNNTIST Alexander
Jóhannessyni fyrst, er liann kom
til Frankfurt am Main veturinn
1938—39 og hélt þar fyrirlestur.
Ég stundaði þá nám við háskólann
þar í borg. Þess vegna talaði hann
talsvert. við mig þann örstutta
tíma, sem hann stóð við. En hann
sagði mér löngu seinna, að þá
hefði hann ákveðið að fá mig til
kennslu við Háskólann. Hann
hafði þá í nokkur ár haft áhuga
á því að koma á fót viðskipta-
deild. Hún komst á laggimar. Og
ég varð kennari þar.
Þannig var Alexander Jóhann-
esson. Hann var fljótari að taka
ákvarðanir en flestir menn aðrir,
sem ég hefi þekkt. Mér fannst
hann jafnvel stundum helzt til
skjótráður. En hann var fjarri því
að vera einþykkur — og fús á
að skipta um skoðun og breyta
ákvörðun sinni, ef hann sann-
færðist um, að það væri rétt. Þess
vegna varð hæfni hans til þess að
segja umsvifalaust já eða nei einn
af höfuðkostum í fari hans.
Prófessor Alexander Jóhannes-
son var mikilvirkur fræðimaður
og ötull kennari. Eg kynntist hon-
um hins vegar sem stjórnanda
háskólans ög einum helzta for-
ystumanni hans, einnig þau ár-
in, sem hann sat ekki á rektors-
stóli. Þótt ég væri um langt skeið
yngstur kennara stofnunarinnar,
höfðum við mikið saman að sælda,
og tókst með okkur vinátta, sem
ég mat mjög mikils. Hann var
einn þeirra manna, sem ungum
mönnum var ómetanlegt að fá að
kynnast og læra af. Hann valdi
sér góð og göfug markmið í líf-
inu. Áhugi hans á því að starfa
í þágu þeirra var sterkur og ein-
lægur. Og fórnfýsi hans í bar-
áttu fyrir því, sem hann áleit rétt
og nytsamt, var einstök. Þess
vegna varð dugnaður hans jafn-
óvenjulegur "og raun bar vitni.
Sterkastan þátt í virðingu minni
fyrir Alexander Jóhannessyni átti
þó ekki eldlegur áhugi hans á
góðum málum, fórnfýsi hans né
dugnaður, og var þó hér um kosti
að ræða, sem nægt hefðu hverj-
um manni til mikils álits. Það,
sem ég mat allra mest í fari hans,
var góðvild hans. Það fer ekki oft
saman, að miklir baráttumenn og
ofurhugar séu jafnframt svo góð-
hjartaðir menn, að þeir vilji jafn-
vel fórna sigri, ef þeir óttast, að
gera einhverjum mein að ósekju.
En þannig var Alexander Jóhann-
esson. Hann var mikill foringi,
svo sem framkvæmdir þær allar,
sem hann hefur haft forgöngu um,
bera glöggt vitni. En hann vildi
engan flekk á skjöld sinn. Og það
varð gæfa hans í lífinu, að vinna
stóra sigra á sviði áhugamála
sinna, án þess að nokkru sinni
félli skuggi á þá trú, þá von og
þann kærleika, sem var undirrót
alirar baráttu hans!
Gylfi Þ. GLslason.
— 0 —
UTFOR Alexanders Jóhannes-
sonar prófessors er gerð í dag.
Með honum er fallinn í valinn
einn af merkustu og atkvæða-
mestu mönnum sinnar kynslóðar
á íslandi, ekki aðeins einn þeirra,
sem settu svip á bæinn, heldur
á landið, maður, sem hefir mark-
að dýpri spor í íslenzkt mennta-
líf en flestir samtímamanna hans,
unnið þrekvirki, sem standa
munu um langa framtíð. Alex-
ander Jóhannesson var í senn
svipmikiil persónuleiki, mikil-
virkur vísindamaður, þróttmik-
ill framkvæmdamaður og dreng-
lundaður og vammlaus maður.
II.
Alexander Jóhannesson fæddist
á Gili í Sauðárhreppi í Skaga-
fjarðarsýslu 15. júlí 1888. For-
eldrar hans voru Jóhannes Davíð
Ólafsson, sýslumaður Skagfirð-
inga, og kona hans Margrét Guð- j
mundsdóttir. Jóhannes var son-
ur Ólafs E. Johnsens, prófasts á
Stað á Reykjanesi, en Margrét
dóttir Guðmundar Johnsens, pró-
fasts í Arnarbæli í Ölfusi. Þau
hjónin voru því bræðrabörn.
Þeir Ólafur og Guðmundur voru
bræður Ingibjargar, konu Jóns
Sigurðssonar forseta, synir Ein-
ars Jónssonar stúdents, bróður
Sigurðar á Rafnseyri, föður Jóns
forseta. Prófessor Alexander var
þannig vel kynjaður maður, bar
höfðinglegt svipmót ættar sinn-
ar og hlaut kosti hennar rikulega
1 vöggugjöf.
Prófessor Alexander lauk stúd-
entsprófi utanskóla í Reykjavik
átján ára að aldri árið 1907. Að
prófi loknu hafði hann hugsað
sér að sigla þegar til Hafnar og
leggja stund á þýzku, ensku og
frönsku við háskólann þar og
búa sig þannig undir að verða
menntaskólakennari. En í stúd-
entsprófi fékk hann snert af
berklum, og frestaði það för hans
um eitt ár. Háskólanám hóf hann
því 1908 í Höfn og lagði í fyrstu
stund á fyrrnefndar greinir.
Tveimur árum siðar sótti hann
um að megá breyta til um náms-
efni og leggja stund á þýzk
fræði. Magisterprófi í þýzkum
fræðum lauk hann við Hafnar-
háskóla 1913 og hafði þá þegar
lagt stund á öll forngermönsku
málin, en það kom honum síðar
að góðu haldi við háskólakennslu
hér og vísindaiðkanir.
Árin 1914—15 dvaldist prófess-
or Alexander við framhaldsnám
og fræðistörf í Þýzkalandi (í Leip-
zig og Halle) og samdi þá dokt-
orsritgerð sína, Die Wunder in
Schillers „Jungfrau von Orleans”,
sem hann varði í Halle 1915.
Að doktorsprófi löknu hélt
Alexander heim til íslands og
gerðist einkakennari við Háskóla
íslands með styrk frá Alþingi og
var tekinn á fyrirlestraskrá Há-
skólans 1916. Kennslugreinir hans
voru málfræði íslenzkrar tungu
að fornu og nýju, en jafnframt
þýzk'a og þýzkar bókmenntir.
Var hann fyrsti maður, sem
kenndi þýzku við stofnunina. Ár-
ið 1925 samþykkti Alþingi að
koma á fót dósentsembætti í mál-
fræði og sögu íslenzkrar tungu,
og var Alexander Jóhannesson
skipaður í það. Prófessor í sömu
greinum var hann skipaður 18.
ágúst 1930 og gegndi því emb-
ætti, unz honum var veitt lausn
1. október 1958 fyrir aldurs sak-
ir. Prófessor Alexander kenndi
j sögulega málvísi var Frumnor-
ræn málfræði, Rvík 1920, er síð-
ar var gefin út á þýzku (Gramma-
tik der urnordischen Runenin-
schriften. Heidelberg 1923). Ilér
i var í mikið ráðizt, því að þetta
er fyrsta samfellda málfræðirit-
ið um rúnamálið. Heimildir eru
til þess að gera einhæfar, svo að
endurgera þarf margar orðmynd-
DR. ALEXANDER JÓHANNESSON PRÓFESSOR.
0 15. júní 1965 - ALÞÝÐUBLAÐIÐ
m
r
við háskólann í Utrecht haust-
misserið 1935 í skiptum við A. G.
van Hamel, sem aftur kenndi hér,
og haustmisserið 1957 hafði hann
leyfi frá storfum sökum lasleika.
Að öðru léýti var hann lítið sem
ekki fjarvistum frá embætti sínu.
Prófessor Alexander kvæntist
1934 Hebu Geirsdóttur vígslu-
biskups á Akureyri Sæmunds-
sonar, og lifir hún mann sinn.
Alexander Jóhannesson lézt á
Landakotsspítala á annan í hvíta-
sunnu (7. júní) 1965. Hann hafði
um nokkurra ára skeið átt við
æðakölkun að stríða. Banamein
hans var heilablóðfall.
III.
Prófessor Alexander Jóhannes-
son var afkastamikill rithöfund-
ur um germönsk — og þá ekki
sízt íslenzk málvísindi. Einkum
beindist áhugi hans framan af
að sögulegri málvísi og saman-
burðarmálfræði, en minna að
samtímalegum efnum í greininni.
Rit hans mótuðust vitaskuld af
þeim stefnum, sem mest gætti
um þær mundir, sem hann var
við nám. Nýrri stefnur í málvísi
höfðu iítt éhrif á hann.
Fyrsta höfuðrit Alexanders um
ir með samanburði við aðrar
forngermanskar tungur, til þess
að úr verði samfellt kerfi. Bókin
er skýrt og gott yfirlit um efnið,
og hefir mikið verið við hana
stuðzt bæði hér og erlendis.
íslenzk tunga í fomöld kom úr
í Reykjavík 1923—24. Bókin er
yfirlit um hljóðsögu og beyginga-
fræði íslenzkrar tungu fram á 14.
öld. Hún ber þó ekki sízt vitni
um víða útsýn yfir forsögu tung-
unnar, og eru þar raktar marg-
ar orðmyndir og beygingarmynd-
ir allt til indógermansks tíma.
Bókin hefir verið notuð sem
kennslubók við Heimspekideild-
ina, en er nú fyrir nokkru upp-
seld. Stúdentar og fræðimenn í
íslenzkum fræðum leita enn mik-
ið til þessarar bókar.
Tvö rit prófessors Alexanders
fjalla um íslenzka orðmyndunar-
fræði, annað um viðskeyti í ís-
lenzku, Die Suffixe im Islánd-
ischen. Árbók Háskóla íslands
1926—27. Rvík 1928, hitt um
samsett orð í íslenzku, Die Kom-
posita im Islándischen. Rit VÍS-
indafélags íslendinga, nr. 4. Rvík
1928. Bæði þessi rit eru einu yfir-
litsverk um þessi efni og því
náuðsynleg hverjum þeim, sern
fást við vandamál af þessu tæi.
Þá rannsakaði prófessor Alex-
ander uppruna íslenzkra orða,
sem í eru löng, lin lokhljóð, og
gaf út bók um það efni, Die
Mediageminata im Islándischen.
Árbók Háskóla íslands 1929—30.
Rvík. 1932.
Eitthvert skemmtllegasta rit
prófessors Alexanders er Hugur
og tunga, Rvík 1926, Er þar eink-
um fjallað um liljóðgervinga og
orð, sem breytzt hafa vegna al-
þýðuskýringar. Mér er nær að
halda, að hér hafi hann orðið
beint eða óbeint fyrir áhrifum
frá prófessor Kristoffer Nyrop,
sem var kennari hans í frönsku
við Hafnarháskóla.
Veigamesta verk prófessors
Alexanders á þessu sviði er þó
ótalið enn, en það er hin mikla
orðsifjabók hans, Islándisches
etymologisches Wörterbuch. Bern
1951 — 56. Bókin er rúmar 1400
bls. í allstóru broti. Hún er þrek-
virki. Höfundur kynnti sér eftir
föngum bækur og ritgerðir um
efnið, og mikill kostur er það, að
hann vitnar óspart til heimilda
sinna. Orðsifjabækur liggja allra
bóka bezt við höggi. Orðsifjafræð-
in er hál fræðigrein. Þar eru mörg
viðfangsefni, sem erfitt er að fóta
sig á, og oft er við upprunaskýr-
ingar orða um marga kosti að
velja. Það er því að jafnaði
vandalítið að hafa í frammi gagn-
rýni um slík rit, enda hefir það
nokkuð verið gert um þetta höf-
uðrit prófessors Alexanders. En
ósýnt er, hvort gagnrýnendur
hans hefðu fengið betri dóma,
ef þeir hefðu ráðizt í að leysa
þetta stórvirki af höndum. Víst
er, að bókin verður ómetanlegt
hjálpargagn nokkra framtíð. Hún
er eina orðsifjabókin, sem nær
bæði til fornmáls og nútímamáls
íslenzks. Einn höfuðkostur Alex-
anders var sá, hve hugkvæmur
hann var, og þessi kostur samfara
óþrjótandi elju og miklum lær-
dómi gerði honum kleift að gera
þetta höfuðrit sitt svo úr garði
sem raun ber vitni.
Ekki þykir mér ólíklegt, að
samning orðsifjabókarinnar hafi
beint áhuga prófessors Alexand-
ers að ráðgátunni um uppruna
mannlegs máls. Einmitt um sama
leyti og hann hafði orðabókina í
smíðum, tók hann að birta grein-
ir um þessi efni. Bækur hans,
sem um þetta og svipað fjalla,
eru þessar: Um fnuntungu Indó-
germana og frumheimkynni.
Fylgirit Árbókar Háskóla íslands
1940 — 41. Rvík. 1943; Origin cf
Language. Four Essays. Reykja-
vík & Oxford 1949; Gestural
Origin of Languages, Evidence
from Six Unrelated Languages.
Reykjavík & Oxford 1952; Some
Remarks on the Origin of the
N —Sound. F.vlgirit Árbókar Há-
skóla íslands 1953—54. Reykja-
vík & Oxford 1954; IIow Did
Homo Sapiens Express the Idea
of Flat? Fylgirit Árbókar Há-
skóla íslands 1957—58; Uppruni
mannlégs máls. Reykjávík 1960.
Að baki þessum bókum liggur