Alþýðublaðið - 24.12.1965, Blaðsíða 5

Kvæði Jónasar Hallgrímssonar
í eiginhandarriti.
Einar Ól. Sveinsson og Ólafur
Iialldórsson sáu um útgáfuna.
Handritastofnun íslands,
Reykjavík 1965.
322 & xiv bls.
"T
ILGANGUR þessarar bókar
er að reyna að gefa lesandanum
færi á að komast nær skáldinu
en vanalegur prentaður texti get-
ur gert,” segir í formála Einars
Ól. Sveinssonar fyrir ljósprent-
uðum kvæðahandritum Jónasar
Hallgrímssonar. Þetta kann að
virðast dálítið skrýtileg hug-
mynd. Einhverjum þykir víst ein-
sætt að lesandi sé hið næsta
skáldinu í sjálfu verki hans, vana-
legum prentuðum texta sem við
brúkum hann hversdags; þar sé '
skáldið fjær honum en nokkru
sinni þó svo bókin Jiggi opin á
borðinu. Allt er komið undir þeim
sem les, hvernig hann les, til
hvers hann kýs að nota sér skáld-
skap, svara þeirri spurningu hver
skáldið sé.
vanaleg viðurvist skáldanna, og
skáldið raunar hvergi að hitta i
nema í alsköpuðu verki sínu. Áður
fyrr kváðu skáld fyrir konungum,:
rituðu á rollu, ristu níð; nú byggja
þau bækur. Og kvæði er raun- '
verulega ófullgert allt þar til það
er prentað.
Kvæði er forði orða. Það er
ritað á blað, prentað á bók, rist
inn í mannleg hjörtu. í öllum
þessum myndum sínum er kvæð-
ið sjálft hið sama, og þar er
skáldið þeim mun aðgengilegra
6em kvæði hans er ljósara, opn ■
ara þeim sem fer með það. Vafa-1
laust kemst maður nær skáld- i
skap á einum tíma, einum stað ;
en öðrum, með einum hætti fram-
ar öðrum. Allir sem á annað borð
lesa kvæði hafa reynt það hvern-
ig kunnuglegur texti opnast allt
í einum sjónum, öðlast eina stund
líf sem hann átti ekki þá næstu
á undan og lifir kannski aldrei
meir. Skáldið snerti við hug
manns; bann kenndi til og iifði;
og skáldið iifnaði með honum. En
hver er skáldið, hvar er hann
niðurkominn utan kvæða sinna,
milli þessara örfleygu stunda?
Handrit kvæðis er heimild um
það sjálft og sögu þess. Og það
er heimild um manninn sem orti.
Séu þeir raunverulega hvor sem
annar skáldið og hann, þá kann
að vera að lesandi komist nær
skáldi sínu en ella í hans eigin
handriti þegar prentanir duga
ekki lengur. En því aðeins. Ell-
egar kann hann að leiðast á vit
liðins tfma, látins manns — og
VÆÐI er eins og tré, það tek-
ur ósýnilegri breytingu ár frá
ári. Sá Gunnarshólmi sem við
lesum í dag er allur annar en
smákvæði það sem prentað var í
4ða árgangi Fjölnis. Til eru stór-
kvæði þjóðskáldanna sem eru
eins og aldnar eikur; þau reyn-
ast hol innan séu þau klofin til
mergjar. Tíminn og meðferðin
draga máttinn úr orði sem áður
var máttugt, fella á það fölskva;
kvæðin taka sér vist sem sjáif-
sagður partur hversdagsins eins
og myntin í vasa manns. Þegar
litið er i bókina aftur er þar
ekkert kvæði. Það er ein af furð-
um Jónasar Hallgrímssonar hve
vel hann hefur þolað hnjaskið í
hundrað ára þjóðskáldsvist, hver
lífsmáttur máli hans er gefinn,
jafnvel kvæðum eins og íslands
farsælda frón, þaðan sem koma
slitnustu glósurnar í hvers manns
munni, og þaðan af fleirum. Hvers
dagsrykið blæs burt af alskírum
málmi málsins. með svo mjúkri
sveigju og þokka, óðar en farið
er að lesa, Gunnarshólmi og
Fjallið Skjaldbreiður koma manni
enn -og aftur nýir fyrir sjónir þó
allt sé þar í sínum vanaskorðum.
Jónas þolir jafnvel þululærdóm
barnaskólans þó hvergi sé leiðin
ógreiðari til skáldskapar; þess
hafa bæði sólskríkja Þorsteins og
grátittlingur Jónasar fengið að
gjalda í minni lífsreynslu, svo
ekki sé nú talað um rjúpuna sem
lenti til gæðakonunnar góðu.
Ævinlcga hef ég haft samúð með
þeirri konu síðan.
^G enn eru--kvæði Jónasar sem
aldrei var neinn þjóðskáldsbragur
á; sum sem dyljast bak við tær-
leika málsins eins og Annes og
eyjar; sum tóm keskni og glanna
skapur; sum kveðin fyrir
dauðanum. Hvergi verður hann
dulari, hvergi persónulegri en i
þeim kvæðum, hvergi fjær að
taka þátt í, hvað þá orða al-
raenna tilfinning; sízt auðráðnari
en þeim sem þurfa „útskíring ef
nokkur á að skylja“ eins og hann
krotar á spássíu með kvæðinu um
Suðursveit. Eins og nokkurn varði
hver hann Þórður var sem sóp-
aði framan úr sér? En hjarta-
vörðurinn í Alsnjóa, hver var
hann? Var hann bara skógarvörð-
urinn í Sórey? Er hann karl-
mennskuímynd skáldsins honum
til hugarhægðar í öngum sínum.
Alltaf finnst mér það sé hann
/ í' 4 h
sem býr undir jörð í heiðri, þó
hann sé nú á gangi þarna í
snjónum, minnsta kosti eru ein-
hver annarleg tengsl milli hans og
moldarinnar og dauðans. En kvæð
ið er svona hér í bókinni, og raun
ar örlítið breytt gerð á öðrum stað;
Eilífur snjór í augu mín
út og suður og vestur skjín,
samur og samur út og austur,
einstaklíngur! vertu nú liraust-
ur.
Dauðinn er hreinn og hvítur
snjór,
hjartavörðurinn gjeíngur rór
og stendur sig á blæu breiðri,
bír þar nú undir jörð í heiðri.
Víst cr þjer móðir! annt um oss,
aumíngja jörð með þungan
kross
ber sig það alt í Ijósi lita,
lífið og dauðan, kulda og hita.
Hvergi er Jónas ótilkvæmari
lesauda sínum en þessum og því-
líkum kvæðum — og hvergi >ná-
tægari. Þau sýnast kveðin í dag.
Það er yfir þcim einhver kulda-
blá heiðríkja, snjóbirta — sem
Helga Sigurðssyni lánaðist með
einhverjum hætti að höndla í
mynd sinni af Jónasi á dánar-
beðnum.
AGA Jónasar Hallgrímssonar
varð furðuskjótt ein af helgi-
sögnum íslendinga, hetjusaga við
hlið þeirra Eggerts Ólafssonar og
Hallgríms Péturssonar á öldunum
á undan. Samtíðin kvartaði und-
an þeim drembilega, bítandi, ert-
andi og niðrandi gusti sem Fjöln
ir gerði á sér, en jafnharðan og
hann var fallinn niður, varð Fjöln
ir imynd alls hins nýja í íslenzku
þjóðlífi, hinnar nýju aldar sem
rann yfir landið. Jónas gerði sér
Eggert Óiafsson áð hetju, salt-
drifinn úr Breiðafirði; en sjálfur
varð hann í lágri mold Kaup-
mannahafnar áslmögur sinna eft-
irkomenda, vorboðinn sem hann
kvað um. Hann skapaði landinu,
þjóðinni í kvæðum sínum nýja
raunveru ■ yfirsterkari allri þess
eymdarsögu, nam það upp á nýtt
sinni eigin sjón og slcilningu. Sú
sýn hefur haldið gildi sínu fram
á þennan dag, ófölskvuð, eins og
að sínu leyti ásjóna Jónasar sjálfs
í kvæðum hans.
Um Jónas Hallgrímsson rita
menn til að lýsa ást sinni á skáld-
skap hans, kveða henni lof sitt.
Sjálfur er hann löngu horfinn
bakvið sögnina um sig, stöðu sína
í sögu og vitund þjóðarinnar. En
kvæði hans eru eftir skilin. í
handritum þeirra hér í bókinni eru
strjál vitni og sundurlausar heim
ildir skáldskapa'rins og mannsins
sem orti. Og vera má að lesanða
þyki hann komast furðu nærrí
manninum sjálfum á þessum yfir
lætislausu blöðum - eða minnsta
kosti hugmyndum sínum um hann.
Handritin kunna að bera vitni
einhverjum atvikum úr ævi
skáldsins, — og er það lesanda
undarlega Ijúfsárt, scgir Einar
Ól. Sveinsson. Þar má finna ýmis
dæmi um vinnubrögð Jónasar, fág
un málsins til fullkomnunar; —
frægust er sagan af Ég bið a&~
heilsa sem var svona í einni gcrfc':
Framhald á 7. síðu.

ALÞYÐUBLAÐIÐ - 24. des. 1965