Vísir - 14.12.1960, Qupperneq 12

Stjórnmálaþróim á Islandi
1910-1960.
STUTT ÁGRIP.
EFTIR SJÁLFSTÆÐISHEIMASTJÓRNARMANN.
Hinn nýji tími.
Allt fram yfir heimsstyrjöldina fyrri má segja,
að viðhorfið til Dana hafi mótað meginþættina
i stjórnmálaþróun íslendinga. Um flokkaskipt-
ingu verður þó varla að ræða, livað það við-
horf snertir, fyrr en um aldamótin síðustu.
Einn merkasti áfangi í þeirri þróun var stjórn-
arskrárbreytingin 1903, er íslendingar hlutu
heimastjórn, og skipun Hannesar Hafstein í ráð-
herraembætti I framhaldi af því. Þar með má
segja, að hinn nýji tími hefji innreið sína á ís-
landi. Hér hófust framkvæmdir i áður óþekkt-
um mæli, útgerð og verzlun. Verklegar fram-
kvæmdir ríkisins urðu meiri en nokkurn hafði
órað fyrir. Unnið var að endurskipun fræðslu-
mála. Stefnt var í þá átt, sem ráðherrann hafði
boðað í aldamótaljóðum sinum.
Eftir að Friðrik 8. tók við völdum árið 1900
var sýnt, að búast mætti við því, að betur yrði
tekið óskum fslendinga um aukið sjálfsforræði
en verið hafði í tíð fyrirrennara lians. Og í sam-
bandi við heitnsókn konungs til íslands var
skipuð nefnd íslendinga og Dana til að fjalla
um samband landanna.
Það er alkunnugt, hvernig það mál fór. Þvf
samkomulagi, sem unnt var að ná, var hafnað
með miklum meiriltluta atkvæða við alþingis-
kosningarnar 1908. Andstöðuflokkur Hannesar
Hafstein hlaut algeran meirihluta á Alþingi,
en Björn Jónsson ritstjóri varð ráðherra. Það
kom í Ijós eftir þessi viðbrögð íslendinga, að
litlu varð um Jtokað i viðskiptum við Dani.
Segja má, að þau mál kæmust i algera sjálf-
heldu, og hélzt svo að mestu levti fram á árið
1918.
Fljótlega kom í ljós, að Björn .Tónsson átti
við mikla örðugleika að etja, enda samstaða
flokksmanna ekki svo mikil sem skyldi, þegar
sleppti afstöðunni til Dana, og jafnvel um það
mál riðlaðist flokkurinn skömmu siðar.
Fyrir réttum 50 árum var því stjórnmálaað-
staðan þessi: Að völdum sat Björn Jónsson við
mjög harða stjórnarandstöðu og með ósamstæð-
an flokk að baki sér, enda fór svo að hann
varð að víkja snemma árs 1911, þegar veru-
legur hópur flokksmanna hans hafði snúizt
gegn honum.
Flokkaskipting.
Upp úr þessu komst flokkaskipting á þvílíka
ringulreið, að mjög erfitt er að skýra hana, enda
skiptir hún ekki öllu máli. Eftir Björn Jónsson
urðu þeir ráðherrar, hver á eftir öðrum, Krist-
ján Jónsson, Hannes Hafstein öðru sinni, Sig-
urður Eggerz og Einar Arnórsson. Þrátt fyrir
miklar tilraunir af hálfu þings og ráðherra
fékkst litln um þokað við Dani að undanteknu
því, að íslenzkur sérfáni fékkst viðurkenndur.
Þegar hér var komið sögu, var heimsstyrjöldin
fyrri skollin á og olli hér miklum erfiðleikum.
Þeir erfiðleikar urðu aðalviðfangsefni þings og
ráðherra. Reyndist nauðsynlegt að koma hér á
ýmiss konar eftirliti og takmörkunum, sem áð-
ur höfðu lítt þekkzt, svo sem skömmtun, lands-
verzlun o. fl. I róti styrjaldarinnar fór núver-
andi flokkaskipting að mótast. Þá voru stofn-
aðir tveir þeirra flokka, sem síðan hefur rnikið
að kveðið í islenzkum stjórnmálum, þ. e. Fram-
sóknarflokkurinn og Alþýðuflokkurinn.
Þeir erfiðleikar, sem styrjöldin skapaði, gerðu
það að verkum, að árið 1917 var myndað í
fyrsta skipti þriggja manna ráðuneyti með sin-
um fulltrúum frá hverjum, Heimastjórnar-
flokknum, Sjálfstæðisflokknum og hinum ný-
stofnaða Framsóknarflokki. Forsætisráðherra
varð .Tón Magnússon, er þá var leiðtogi Heima-
stjórnarflokksins, einn hinn farsælasti stjórn-
málamaður, sem íslendingar hafa átt.
Sambandslögin 1. Des. 1918.
Jón gegndi störfum forsætisráðherra allt til
1922, en nokkur breyting varð á meðráðherr-
um hans. Hinn mikilsverðasti atburður, er varð
i ráðherratíð .Tóns Magnússonar, er að sjálf-
sögðu fullveldisviðurkenningin árið 1918. Eins
og áður segir komust viðræðurnar um aukið
sjálfsforræði í strand eftir að samkomulaginu,
„uppkastinu“, var hafnað árið 1908. Eftir að
hilla tók undir ósigur Þjóðverja, fór áhugi Dan'a
á því að endurheimta landssvæði þau, er Þjóð-
verjar höfðu hertekið 1864, mjög að aukast. Þá
var og mjög á oddi kenning bandamanna um
„sjálfsákvörðunarrétt" þjóðanna. Sáu Danir, að
erfiður mundi róðurinn í Slésvíkurmálinu, ef
engu yrði skeytt kröfum íslendinga um full-
veldi. Varð og sú raunin á, að snemma árs 1918
buðu Danir að senda samninganefnd til Reykja
víkur til viðræðna um samband íslands og
Danmerkur. Varð þetta að ráði og eftir allmikl-
ar viðræður í Reykjavík sumarið 1918 samþykktu
þing beggja landa sambandslögin. Oðluðust þau
gildi 1. des 1918, og sama dag var fullveldi fs-
lands viðurkennt.
Þar með var að verulegu leyti til lykta leidd
sú barátta, er Baldvin Einarsson og Fjölnis-
menn hófu snemma á öldinni, sem leið, og .Tón
Sigurðsson háði alla ævi. í sambandslögunum
var gagnkvæm heimild veitt til að segja þeim
upp að 25 árum liðnum.
Vegna verðhækkana af styrjaldarorsökum
komust islenzkar vörur í hátt verð erlendis. En
er styrjöldinni lauk, varð á þeim mikið verðfall,
er olli stórfelldum erfiðleikum og hélzt svo þar
til 1924. Eftir að Jón Magnússon lét af forsætis-
ráðherradómi 1922 tók Sigurður Eggerz við og
gegndi því starfi um tveggja ára skeið.
Um þessar mundir tók flokkaskiptingin að
færast meira í það horf, sem síðan hefur hald-
izt. Árið 1924 var stofnaður íhaldsflokkurinn
undir forustu Jóns Þorlákssonar og Jóns Magn-
ússonar og Frjálslyndi flokkurinn undir for-
ustu Sigurðar Eggerz. Arið 1929 sameinuðust
þessir flokkar í nýjan flokk, Sjálfstæðisflokkinn.
Arið 1924 varð .Tón Magnússon enn forsætis-
ráðherra i stjórn íhaldsflokksins. Jón Þorláks-
son varð fjármálaráðherra og Magnús Guð-
mundsson atvinnumálaráðherra. í tíð ríkis-
stjórnar þessarar má segja, að tekizt liafi að
sigrast á hinum miklu erfiðleikum, er styrjöldin
hafði valdið. Efnahagur landsins varð nú all-
traustur og frelsi aukið í atvinnumálum. Árið
1926 andaðist Jón Magnússon snögglega og tók
þá Jón Þorláksson við forsætisráðherradómi.
Leið nú að kosningum 1927.
Óhugnanlegar baráttuaðferðir,
Eins og áður segir hófust Framsóknarflokk-
inn og Alþýðuflokkurinn upp á styrjaldarárun-
um. Fylgi hins fyrra var svo að segja eingöngu
í sveitum landsins, en fylgi Alþýðuflokksins við
sjávarsíðuna. 1930 klofnaði Alþýðuflokkurinn
og Kommúnistaflokkur íslands var stofnaður.
Framsóknarflokkurinn jók fylgi sitt á þessum
árum og hélt uppi mjög harðri andstöðu gegn
stjórn Jóns Magnússonar. Helzti forvigismaður
flokksins í þessari baráttu og um langt skeið
síðar var Jónas Jónsson, sem innleiddi óhugn-
anlegar baráttuaðferðir og stjórnarhætti I fs-
lenzk stjórnmál.
Kosningarnar 1927 urðu mjög harðar og fór
svo, að stjórnarandstöðuflokkarnir náðu meiri-
hluta. Tryggvi Þórhallsson myndaði stjórn og
naut til þess atbeina Alþýðuflokksins, sem þó
átti ekki mann i stjórninni. Jónas .Tónsson varð
dóms- og kirkjumálaráðherra og raunar var það
liann, sem mótaði stjórnarstefnuna og mestu
réð næstu árin.
Vaxandi andstaða i ATþýðuflokknum gegn
yfirgangi Jónasar og svo hin stórgallaða kjör-
dæmaskipun urðu til þess að samstarf hófst
milli Alþýðuflokksins og Sjálfstæðisflokksins
um að koma i kring lagfæringu á kjördæmaskip-
uninni í lýðræðisátt. Stjórn Framsóknarflokks-
ins, er nú var sýnilega komin í minnihluta,
rauf þing til að hindra kjördæmabreytinguna.
í kosningunum 1931 vann Framsóknarflokkur-
inn mikinn sigur að því leyti, að hann lilaut
í skjóli hinnar úreltu kjördæmaskipunar ?3
þingmenn af 42 með rúmlega þriðjung kjósenda
að baki sér. Þetta dugði þó ekki, þvi að meiri-
hluta hlaut hún ekki i efri deild, sem þá var
skipuð eftir sérstökum reglum. Þessi sigur varð
hinn mesti Pyrrhusarsigur. Af honum leiddi að
visu það, að stjórn Framsóknar sat við völd
12
VlSIR 50 ÁRA
Afmælisblað VlSIS