Vísir - 14.12.1960, Qupperneq 32

á miööldum, en var horfin þar víðast hvar um
siðustu aldamót, nema á íslandi, þar sem fá-
tækt og óþrifnaður liéldu henni við. Þó höfðu
farsóttir á henni nokkurn hemil, einkum bólu-
sótt, því að þær stráfelldu þá krönku. Eftir
að dr. Elilers hafði ferðast hér um 1894—95,
beitti hann sér fyrir því, að danskir Oddfell-
owar gæfu íslandi holdsveikraspítala, og var
hann reistur í Laugarnesi og þá mesta hús hér
á landi. Þar fór fram einangrun og meðferð
ailra sjúklinga, sem smithætta stafaði af.
Spítalinn tók til starfa 1898 og var Sæmundur
Bjarnhéðinsson yfirlæknir hans frá byrjun
til 1934 og gegndi því starfi af mikilli prýði,
enda hið mesta göfugmenni. 1898 voru holds-
veikir á öUu landinu taldir 237 eða þrir af
hverjum þúsund íbúum, 1910 var vitað um 90
eða 1,13%» og 1934, þegar Sæmundur lét af
störfum, 31 sjúlding. Spítalahúsið var hernum-
ið af Englendingum 1940 og brann til kaldra
kola árið eftir, en sjúkiingarnir voru fluttir
i Kópavogshæli. Þar eru nú aðeins eftir fjórir
sjúkiingar, sá elsti yfir áttrætt og hefur verið
á spítalanum nær 50 ár. Ef holdsveiki væri
nú jafn útbreidd og fyrir aldamótin, væru hér
um 500 manns með þann sjúkdóm.
Um útbreiðslu sullaveikinnar er miklu erfið-
ara að segja, þvi að fjöldi manna hefur gengið
með sulli í sér, án þess að þeir gæfu einkenni,
þeir dáið áður af öðrum ástæðum eða sullur-
inn sjálfur dáið, þ.e.a.s. dýrið eða afætan, sem
orsakar hann. Hér verður þvi aðallega að
fara eftir manndauða af völdum veikinnar.
Guðmundur Magnússon innleiddi hér skurð-
lækningar við sullaveiki og gerði sjálfur nokk-
uð á 3. hundrað sullskurði — fleiri en nokkur
annar læknir á norðurhveli jarðar —, en alls
voru gerðir hér á árunum 1893—1911 504
sullskurðir. Hitt er enn merkilegra, að þessir
skurðir voru gerðir af 36 læknum, þegar þess
er gætt, að um aldamótin voru liér á landi
ekki starfandi nema 40 læknar og um 1910
ekki nema um 60. Þetta sýnir ljóslega, að þeir
Guðm. Magnússon og Guðm. Björnsson kenndu
lærisveinum sínum að gefast ekki upp fyrir
erfiðleikunum. Annars hefði eklci allmikill
meiri hluti þeirra lagt lit i slíkar skurðaðgerð-
ir við þær ástæður og útbúnað sem héraðs-
læknar bjuggu þá við.
Á árunum 1911—15 dóu 89 manns úr sulla-
veiki hér á landi, en 1951—55 ekki nema 9.
Nú er aðeins vitað um örfáa sjúklinga, innan
við tug, allt roskið fólk og sumt fjörgamalt.
íslendingar voru fyrir 50 árum mesta sulla-
veikiþóð í heimi, en sökum bættra heilsuhátta
og aukins þrifnaðar er þessi veiki að deyja
út eins og holdsveikin —- og þær koma ekki
aftur.
Geitur eru óþrifnaðarkvilli í hársverði,
mjög þrálátur áður en farið var að beita rönt-
genlækningu. Árið 1922 var gizkað á, að um
100 geitnasjúklingar væru á öllu landinu. Dr.
Gunnlaugur Claessen beitti sér fyrir lækningu
þeirra og 1925 höfðu um 70 þeirra komið til
röntgenmeðferðar. Á síðari árum hafa ekki
verið nema 1—3 á öllu landinu og ætti þvi að
vera vandalaust að losna við þennan óþverra
með öllu.
Lúsin er ekki séreign íslendinga, lieldur
heimsborgari, en var afarútbreidd hér um
aldamót. Skýrslur um lús i skólabörnum eru
til frá 1934. Árin 1934—40 voru 14% skóla-
harna með lús eða nit, en þessi tala hefur
farið silækkandi óg er í síðast útkomnum
Kennarar Lœknaskólans siðasta ár hans. Sitjandi (frá v.) Sœm. Bjarnhéðinsson, Guðmund-
ur Björnsson og Guðmundur Magnússon. Standandi: Þórður Sveinsson, Andrés Fjelsted, Guð-
mundur Ilannesson, Vilh. Bernhöft og Ásgeir Torfason.
skýrslum (1956) ekki nema 0,8%». sennilega er
sú tala of lág.
Kláði er sá óþrifakvilli, sem erfiðast reyn-
ist að útrýma, þvi að öðru liverju gýs upp
faraldur af honum, sá siðasti 1940—41, en
þá var óvenjumikill flækingur á fólki vegna
Bretavinnunnar. Áratuginn 1911—20 voru tald-
ir um 600 sjúklingar að meðaltali á ári, 1941
—50 um 520, en 1956 ekki nema 177.
Berklaveiki.
Um 1910 var berklaveikin orðin útbreidd
um allt land, en þó misjafnlega illkynjuð eftir
ættum og stöðum, yfirleitt verri austanlands
og norðan en sunnan og vestan. Lög um skrá-
setningu dánarmeina voru sett 1911 og siðan
er því liægt að hafa glöggt yfirlit yfir mann-
dauða. 1911 dóu hér 114 manns úr berklaveiki
eða 13 af hverjum tíu þúsund ibúum og var
herkladauðinn þá orðinn tíundi hluti allra
dauðdaga. íbúar landsins voru þá helmingi
færri en nú er. íbúatalan hefur síðan hækkað
jafnt og þétt, náði 100 þúsundum 1925, en
berkladauðinn hækkaði örar og náði hámarki
sínu þjóðhátíðarárið 1930. Þá dóu hér um 230
manns úr berklum eða 21 af hverjum tiu þús-
undum landslýðsins og voru þeir þá orðnir
fimmti hluti allra dánarmeina, því að heildar-
dánartalan hafði lækkað. Siðan fór að draga
úr þessari plágu, 1932 var síðasta árið sem
berklar voru hæstir í tölu dánarmeina og frá
þvi að vera 20% allra dánarorsaka eru þeir
nú innan við 1%.
Þessi glæsilegi árangur hefur náðst með
mikilli fyrirhöfn, forgöngu ágætra manna, góð-
um samtökum almennings og miklum fjárút-
látum, sem enginn mun telja eftir. Auðvitað á
líka aukinn þrifnaður, bætt húsakynni og vax-
andi velmegun sinn þátt í honum eins og i
lækkandi manndauða yfirleitt.
Guðinundur Björnsson landlæknir var ef
til vill ekki höfundur íslenzka heitisins á
sjúkdómnum tuberculosis, en hann var ötulasti
frumherjinn í baráttunni við hann. Sem ungur
héraðslæknir þýddi hann tvö alþýðufræðslurit
um berklaveiki, hið síðara með myndum og
kom það út i tveimur útgáfum 1903—-1904. Með
þvi var vakin athygli almennings á smitunar-
hættunni og leiðum til að forðast hana. Sama
árið og hann varð landlæknir, 1906, gengust
Oddfellowar að tilstuðlan hans fyrir stofnun
Heilsuhælisfélagsins, sem varð fljótlega svo
öflugt, að það hóf byggingu Yifilsstaðahælis,
er tók til starfa 1910, og réði Guðmundur stað-
arvali þess. Berklaveikin var þá svo voðaleg
í augum almennings, að það var talinn allt
að þvi dauðadómur að úrskurða sjúkling til
hælisvistar, enda dæmi til að menn fyrirfæru
sér, þegar svo stóð á, en undir ágætri stjórn
yfirlæknanna Sigurðar Magnússonar prófessors
og Helga Ingvarssonar hefur hælið orðið mörg-
um kærkomið athvarf. Það tók fyrst i stað 80
sjúklinga, en var smástækkað eftir að rikið
tók við þvi 1916, þangað til að það rúmaði
200 sjúklinga. Nú eru þar ekki nema um 100,
tiltölulega fáir með smit, en áður voru slíkir
á annað hundrað.
Fyrstu lögin til varnar gegn berklaveiki
voru sett 1903 og var þar fyrirskipuð sérstök
skráning berklasjúkra. 1916 voru sett lög um
skólaskoðanir, aðallega til þess að hindra
smitunarhættu í skólum, en hún var einkum
mikil í heimavistarskólum, eins og Lærða
skólanum fyrir og um aldamót, en hann var
þá talinn berklabæli. 1919 var skipuð nefnd
sérfróðra manna til þess að undirbúa alls-
herjarlöggjöf um berklavarnir og voru þau
lög samþykkt 1921. í nefndinni voru þeir Guð-
mundur Magnússon prófessor, sem manna
mest hafði fengizt við útvortisberkla, Sigurður
Magnússon yfirlæknir og Magnús Pétursson
héraðslæknir. Með lögum þessum var stigið
eitt stærsta skrefið í baráttunni við veikina,
því að samkvæmt þeim er bannað að láta
smitandi berldasjúklinga hafa umgengni við
börn, en jafnframt tók hið opinhera á sig allan
kostnað við spítala- og hælisvist þeirra. Mörg-
um óx í augum kostnaðurinn af þeirri ráð-
stöfun, enda liafa fáir gert sér grein fyrir
þeim árangri, sem lögin áttu eftir að hafa.
Á þessum árum var mikill skortur sjúkra-
rúma i spítölum, eins og oft endra nær, og
því beitti prófessorsfrú Christophine Bjarn-
liéðinsson sér fyrir því, að hjúkrunarfélagið'
Líkn var stofnað 1915, en það tók í þjónustu
sína lijúkrunarkonu, sem annaðist lijúkrun í
lieimahúsum, einkum berklaveikra, sem biðu
eftir liælisvist. Félag þetta setti á stofn Berkla-
varnarstöð Líknar árið 1919 og var það fyrsta
heilsuverndarstöð landsins.
í Eyjafirði var berklaveiki útbreidd og riðu
konurnar þar á vaðið, eins og viða annars-
staðar, og stofnuðu Heilsuhælissjóð Norður-
lands 1918. Upp úr þvi var Heilsuhælisfélag
Norðurlands stofnað 1925 og hófst það handa
um byggingu Kristneshælis, sem var opnað
1927 með 60 rúmum, er síðar var hækkað
upp i 72. Þar var Jónas Rafnar yfirlæknir
við miklar vinsældir i 30 ár.
Framan af urðu margir sjúklingar að vikja
af hælum til þess að rýma fyrir öðrum meira
veikum, þótt bati þeirra væri ekki orðinn
32
YlSIR 50 ÁRA
Afmælisblað VlSlS