Vísir - 14.12.1960, Síða 33

svo öruggur, að þeir þyldu að taka upp sín
fyrri störf, oft við óhollar ástæður. Þvi var
það, að kvenfélagið Hringurinn keypti land
1 Kópavogi og reisti þar hressingarhæli fyrir
-4 berklásjúkiinga árið 1926 og var það rekið
til 1940, en þá var það tekið fyrir holdsvéikra-
hæli eftir hernám Laugarnesspítala. Annað
hressingarhæli fyrir 20 og síðar 38 vistmenn
var rekið af ríkinu á Reykjum í Ölfusi á ár-
unum 1931 til 1938, er það var lagt niður.
Sama ár var stofnað Samband íslenzkra berkla-
sjúklinga, sem byrjaði liyggingu vinnuhælis-
ins að Reykjalundi 1944, opnaði það fyrir 40
vistmenn árið eftir og hefur stækkað það og
fullkomnað ár frá ári, svo að það er fyrir-
niyndarstofnun í sinni röð á heimsmælikvarða,
undir stjórn Odds Ólafssonar yfirlæknis og
Heiri góðra manna. Þar cr nú rúm fyrir 80
vistmenn, en ekki er nú orðið þörf fyrir nema
helming þess lianda berklaveikum og minnkar
hún stöðugt, en aðrir með takmarkaða vinnu-
orku njóta góðs af.
Berklalaganefndin frá 1919 hafði gert ráð
fyi'ir sérstökum berklavarnastjóra, en af
sparnaðarástæðum var það fellt úr lögunum
1921. Úr þessu var bætt með þvi að stofna
embætti berklayfirlæknis 1935, sem dr. Sig-
urður Sigurðsson, núverandi landlæknir, hef-
ur gegnt í aldarfjórðung. Hann tók upp skipu-
lagða og áriega röntgenskoðun í öllum fram-
lialdsskólum og í heilum sveitum og héruðum
1 leit að bcrklasmitberum, með mjög merki-
legum árangri. Á síðustu árum liefur einnig
tíðkast að berklabólusetja þá, sem eru í smit-
unarhættu, einkum bör.n, en auk þess hafa
komið fram ný lyf gegn veikinni og nýjar
skurðaðgerðir, sem reynst hafa vel. Nú er
svo komið, hálfri öld eftir að fyrsta virkið
gegn þessum vágesfi var reist hér, að landið
er að verða friðað fyrir honum og hvern ein-
asta dag allt árið sparast heilt mannslíf, miðað
við þ(að hlutfall, er veikin var mögnuðust. Þá
má áætla, að á þessum sigri græðist 100 þúsund
vinnudagar árlega, en enginn reynir að reikna
út það böl, sem bægt er frá hundruðum heim-
ila, sízt af öllum við, læknar af eldri kynslóð,
sem sáum árlega nokkur börn og unglinga
deyja úr heilahimnubólgu eða bæklast af
berklum í liðum og beinum, auk þeirra, sem
voru að hefja lífsstarf sitt, en sáu framtíðar-
vonirnar hrynja við þann úrskurð, að þeir
væru með lungnaberkla.
Kynsjúkdómar.
Syfilis (fransós eða lostasýki) gekk í lok
miðalda sem skæð sótt víða um Evrópu og
deildi menn lengi á um það, hvort þar væri um
nýja sýki að ræða, sem komið liefði frá Vestur-
heimi með mönnum Kolumbusar, eða um
gamla, sem blossað liefði upp og magnast við
styrjaldir þær, sem þá voru háðar, einkum á
Ítalíu. Víst er um það, að hún kom upp við
>,innréttingarnar“ í Reykjavík á dögum Skúla
fógeta og stakk sér niður annarsstaðar, en
um siðustu aldamót var hún svo fátið, að
sumir töldu íslendinga allt að þvi ónæma fyrir
henni. Aldrei hefur lnin verið útbreidd hér
ú landi, en siðan fslendingar tóku að stunda
farmennsku upp úr aldamótunum, er hún
fastur liður í sjúkraskrám. Frá 1911 til 1930
voru skráð árlega 23—26 lilfelli að meðaltali,
1931—35 35 tilfelli, lækkandi aftur 1936—40
niður í 22, en stórhækkandi á styrjaldarár-
unum eða 86 á ári 1941—45. Hefur valdið þvi
bæði dvöl hernámsliðsins og aukin sýkingar-
hætta i enskum liafnarbæjum. Frá ófriðarlokum
hefur talan aftur farið lækkandi, eða 55 á ári
1946—50 og aðeins 12,6 á árunum 1951—57.
Úonir standa því til, að þessari sýki, sem
eitt sinn var talin svipa Vesturlanda, verði
útrýmt.
Lekandi færðist jafnt og þétt i vöxt frá 1911
fram að siðari styrjöld, svo að á árunum 1936
-40 voru skráð 5—600 tilfelli árlega, en ef
t'l vill hafa sumir sjúklingar leitað fleiri lækna
nn eins og því verið tvítaldir. Á styrjaldar-
arunum lækkaði þessi tala stórlega, enda komu
bá til sögunnar ný og fljótvirk lyf, en frá 1945
hefur verið um litla sem enga framför að ræða,
enda lekandasýklarnir farnir að verða ónæm-
ari fyrir áhrifum lyfjanna, en svo fer, þegar
um káklæltningar er að ræða.
Sumir tclja það karlmennskuvott að hafa
lekanda, en það ber alltaf vott um sóðaskap,
að sinu leyti eins og að vera lúsugur.
Linsæri bar dálítið á fram til 1930, jafnan
skráð 7—8 tilfelli árlega, en siðan hefur sú
tala farið lækkandi, svo að ekki eru nema
1—2 tilfelli síðustu árin.
Lög um varnir gegn kynsjúkdómum voru
sett 1923 og samkvæmt þeim ber öllum með
þá sjúkdóma skylda til að vera undir læknis-
hendi og er það hliðstætt ákvæðum um smit-
andi berkla eða lioldsveiki, sem að góðu gagni
Iiafa komið. Auk þess ber læknum að hafa
samvinnu um að leita uppi smitandi sjúklinga
og ná þeim til meðferðar. Því miður hefur
þessum lögum ekki verið jafnvel framfylgt
sem hinum, enda árangurinn orðið minni.
Lækning kynsjúkdóma er veitt ókeypis, ef
með þarf.
Bráðar farsóttir.
Bráðar sóttir ganga öðru hvoru i bylgjum
yfir einstök héruð eða landið allt, en engin
drepsótt hefur geisað hér á þessari öld. Jafn-
vel spænska veikin 1918, sem var ákaflega
næm, var eins og él eitt að því er dánartölu
snertir í samanburði við farsóttir fyrri alda.
Þá var manndauðinn, þar sem veikin gekk,
að meðaltali 17 á tíu þúsund íbúa, en í in-
flúenzunni 1894 24 og 1843 55, eða þrefalt
hærri en 1918. Af kikliósta hafa komið 6 öldur
siðastliðin 50 ár, þær mestu 1927 og 1935,
og dóu nokkuð á annað hundrað börn í hvorri,
en í faraldrinum 1890 er talið, að flest börn
á 1. ári í Reykjavik hafi dáið. Mislingar ganga
nú þéttar en á fyrri öldum, og verða því ekki
eins skæðir, enda dóu ekki i faraldrinum
1936—37 nema um 5 af 10 þús. íbúum,
1907—8 um 13, en 1882 um 240 og 1846 um
350, þ.e.a.s. um þrítugasta hvert mannsbarn
og þó er talið, að i stórubólu fyrir 250 árum
síðan hafi tífalt fleiri dáið, eða þriðjungur
allrar þjóðarinnar. Svo skæðar gátu drepsótt-
ir orðið áður fyrr. Inflúensa gengur alltaf
öðru hvoru og voru útbreiddustu faraldrarnir
eftir 1918 árið 1943 með um 13000 skráð til-
felli, 1953 með um 11000 tilfelli, 1956 með
12000 og Asiu-inflúensan 1957 með 18380
skráð tilfelli og 55 dauðsföll.
Fyrir 50 árum talaði gamalt fólk um enga
sótt með jafnmikilli skelfingu og barnaveiki,
en þá var liðin hálf öld síðan gengið hafði
afar illkynjaður faraldur og veiktust i hon-
um nálega öll börn, en aðeins helmingurinn
lifði veikina af. Sumir foreldrar urðu að horfa
upp á öll börnin sín deyja hægum köfnunar-
dauða, sjá líf þeirra smáfjara út með hverjum
sogandi andardrætti, eftir því sem þessi voða-
lega veiki herti að hálsi þeirra. Von Beliring,
sem fann upp blóðvatnslækningu við barna-
veiki 1891, mun því ávallt verða talinn meðal
mestu velgerðarmanna mannkynsins og engin
framför á sviði læknavísinda liefur vcrið þökk-
uð jafninnilegum huga.
Á áratugnum 1911—20 voru skráð hér að
meðaltali um 100 tilfelli af barnaveiki á ári,
en árið 1921 skráðust 400 tilfelli og var þessi
síðasta alda, sem hér hefur komið, fjögur ár
að fjara út. Síðan hefur hún aðeins stungið
sér niður og síðan 1943 liefur hennar varla
orðið vart.
Taugaveiki smitar gegnum meltingarfærin,
en berst ekki milli manna með andardrætti
og er því ekki eins næm og margar aðrar
sóttir. Faraldrar af henni voru þvi oft bundn-
ir við einstaka staði, þar sem margir höfðu
sameiginlegt vatnsból, eins og í Reykjavík
og Vestmannaeyjum, enda breiddist hún oft
út frá höfuðstaðnum, en var sjaldgæfari í
afskekktum hyggðarlögum. Þó gekk mikil alda
yfir mestallt landið fyrir 100 árum og dó þá
í Vestmannaeyjum 15. hvert mannsbarn.
Guðmundur Björnsson lét sér mjög annt um
að fræoa almenning um heilbrigðismál á hér-
aðslæknisárum sínum. Árið 1903 hélt hann
fyriríestur um nauðsyn vatnsveitu fyrir höfuð-
staðinn vegna sýkingarhættunnar frá vatns-
bólunum inni í bænum og töhlu það flestir
liina mestu fjarstæðu. Fyrir baráttu hans og
Jóns Þorlákssonar komst vatnsveitan þó á
1909. Smitunarhættan stafaði eftir sem áður
af smitberum, en þeir hafa fundist smám sam-
an og verið einangraðir að nokkru eða dáið.
Á árunum 1911—20 veiktust 1553 sjúklingar
og dóu 117. Siðan hefur verið um staðbundna
faraldra að ræða, eins og faraldurinn í Vest-
mannaeyjum 1923, eða einstök tilfelli iit frá
smitbera og síðustu 12 árin hefur aðeins einn
sjúklingur verið skrásettur. Taugaveikin hef-
ur því verið þurrkuð út á íslandi og flestir
ungir læknar aldrei átt þess kost að sjá hana.
Mænusótt gerði ekki vart við sig að ráði
fyrr en 1924, en þá gekk mikill faraldur norð-
anlands, einkum í Eyjafirði, og eru það ár
taldir 463 sjúklingar. Siðan bar tiltölulega
litið á henni til 1935, en þá kvað einkum að
henni í Þingeyjarsýslum. Loks hófst fimm ára
bylgja 1945—1949, þegar skráð voru yfir 2200
tilfelli, og er þar i innifalin Akureyrarveikin
svonefnda, sem þó mun liafa verið sérstakur
sjúkdómur. 1955—56 voru cinnig skráð all-
mörg tilfelli, en væg.
Ginktofi var áður landlægur i Vestmanna-
eyjum og dó þá úr honum að jafnaði helming-
ur allra nýfæddra barna eða meira. Sýklar
voru þá ekki þekktir, en dr. Schleisner fann
Framhald á bls. 36.
Afmælisblað VlSIS
VÍSIR 50 ÁRA
33