Vísir - 14.12.1960, Síða 36

samt várúSarreglur, sem dugðu til að draga
mjög úr honum og er nú viðburður, að liann
komi fyrir.
Barnsfararsótt og aðrar sóttir af völdum graftr-
arsýkla, sem voru algeng banamein, komu
sjaldnar fyrir eftir að smitgát kom til sögu
og eru viðráðanlegri, eftir að sulfalyf og l'úka-
lyf alls konar fundust. Svo er og með talcsótt,
sem margir miðaldra menn og eldri dóu lir
áður, en aðrar lungnabólgur eru enn tíðar,
þótt ekki séu þær jafn hættulegar og áður.
Ónœmisaðgerðir eru líklegar til að vinna
fullan bug á ýmsum næmum sóttum. Jenner
innleiddi kúabólusetningu 1798, hér fór lnin
fyrst fram 1892, og var lögleidd 1901 sem
skylda. Nú liafa flest börn og unglingar á
landinu verið bólusett gegn mænusótt og
mikill þorri sameiginlega gegn barnaveiki,
kikhósta og ginklofa. Frámleitt er nú bóluefni
sameiginlegt gegn öllum jjessum fjórum sótt-
um og gerir það framkvæmdina stórum brota-
minni.
Heilbrigðisstofnanir.
Árið 1911, þegar Háskóli íslands var stofn-
aður, átti hvorki ríki né bær neitt almennt
sjúkrahús, þar sem kennsla gat farið fram,
en St. Jósefssystur höfðu byggt Landakots-
spítala 1902 og var hann í nær ])rjá áratugi
kennslustofnun læknanema eða þar til Lands-
spítalinn komst upp 1930. Frakkar áttu spitala
i Reykjavik, Vestmannaeyjum og á Fáskrúðs-
firði, sein þeir ráku fyrir sjómenn sína hluta
úr ári. Einstaka hérað átti spítala og voru
stærstir þeir á Akureyri og Seyðisfirði og
Jiegar héruðin fóru að koma sér upp læknis-
bústöðum, voru i sambandi við þá vanalega
sjúkrastofur fyrir 2—8 sjúklinga, en fæst af
þeim sjúkraskýlum Iiafa verið rekin liin síð-
ari ár vegna kostnaðar, sem vcrður hlutfalls-
lega alltof hár á hvert rúm. Kaþólska trúboðið
reisti myndarlega spítala i Hafnarfirði 1926
og Stykkishólmi 1936, en fyrsti spítali i eign
þess opinbera, sem byggður var af framsýni
og myndarskap, var ísafjarðarspítali 1925 með
50 rúmum og kostaði þá XA milljón lcróna.
1928 komu spítalarnir i Vestmannaeyjum (32
rúm) og Siglufirði (18 rúm), óhentugir frá
byrjun og nú orðnir úreltir, 1937 á Húsavik
og 1946 á Patreksfirði (15 og 20 rúm). Annars
ríkti undarleg deyfð í þessum málum fram
undir 1950, en síðan hafa verið reistir spítalar
á Akranesi (25 rúm), Akureyri (127), Keflavik
(25), Norðfirði (25), Blönduósi (30), Sauðár-
króki (24) og Hvammstanga (10). í sambandi
við þá fjóra siðastnefndu er einnig sérstök
ellideild að auki, en sjúkradeildir hafa verið
settar upp í Sólvangi í Hafnarfirði, sem var
byggður sem elliheimili, elliheimilinu Grund,
Dvalarheimili aldraðra sjómanna og Heilsu-
verndarstöð Reykjavikur.
Yfirleitt má segja, að ósamræmis nokkurs
hafi gætt i spítalabyggingum eins og i fleiri
framkvæmdum þess opinbera, sérþekkingu
skort við fyrirkomulag þeirra og fengin
reynsla verið verr hagnýtt en skyldi.
Fjöldi sjúklinga á almennum spitölum á
öllu landinu árið 1900 var 279, eða álika
margir eins og nú koma á ári á héraðsspital-
ann á Blönduósi. 1911 voru liér samtals 14
spitalar og sjúkraskýli með 201 rúmi, 1348
sjúklingum og 30909 legudögum. Nú eru starf-
rækt tvöfalt fleiri sjúkrahús, en rúmafjöldi
þeirra er sexfaldur, sjúkrafjöldinn um tólf-
faldur- og legudagafjöldinn 12—15-faldur.
Hvert 'sjúkrarúm nýtist því tvöfalt betur nú
en þá.
Af sérspítölum var aðeins einn til um alda-
mót, holdsveikraspitalinn. Við það bættist geð-
veikraspítalinn á Kleppi 1909, Nýi Kleppur
1929, berklaliælin, og Farsóttahúsið i Reykja-
vík frá 1921. Þeir liafa um 556 rúm.
Fyrstu rannsóknarstofu i þarfir læknavis-
indanna setti Gísli Guðmundsson gerlafræðing-
ur á stofn 1912 og kom hún þegar í góðar
þarfir i leit að taugaveikismitberum. 1918 var
stofnuð Rannsóknarstofa Háskólans í meina-
fræði og Rannsóknarstofa lians í líffærafræði
1938, en tilraunastöðin á Keldum, stofnuð
1948, hefur einkum unnið að vcirurannsóknum
og framleiðslu bóluefnis, sérstaklega í sam-
bandi við húsdýrasjúkdóma. Þar er rafeinda-
sjá, sem kostar um milljón krónur. Með henni
má taka myndir af veirum í 140 þúsundfaldri
stækkun.
Fyrstu rönlgentækin komu til landsins 1914
og voru sett upp i kjallaranum á ibúðarhúsi
Guðm. Hannessonar prófessors. Þar komu til
skoðunar 29 sjúklingar fyrsta árið. Stofnun
þessi óx hröðum skrefum undir ágætri stjórn
dr. Gunnlaugs Claessens. Nú eru til röntgen-
tæki i allflestum læknishéruðum landsins.
Blóðbankinn var stofnaður 1953 og byggist
starf hans á sjálfboðaliðum, ekki hvað sízt Blóð-
gjafasveit skáta, sem tók til starfa 1935.
Kennslu lækna og ljósmæðra hefur að ein-
liverju leyti verið baldið uppi frá stofnun
fíafeindasmásjá að Keldum.
landlæknisembættisins 1760, en Læknaskólinn
var stofnaður 1876 og breyttist i læknadeild
við stofnun Háskóla íslands 1911. Ljósmæðra-
skóli liefur starfað siðan 1912. Fyrsta fullnuma
íslenzka hjúkrunarkonan var Þóra J. Einars-
son, yfirhjúkrunarkona á Klepiii 1907—10,
en Hjúkrunarfélagið kom á hjúkrunarkennslu
við helztu spítalana upp úr 1914 og Hjúkrunar-
skólinn var settur á stofn 1932. Það stendur
nauðsynlegri fjölgun hjúkrunarliðs i vegi, að
seinagangur er á þvi að fullgera hús skólans.
Tannlæknaskóli var stofnaður 1934 og lyf-
fræðingaskóli 1940.
f árslok 1956, en útkomnar heilbrigðisskýrsl-
ur na enn ekki lengra, voru i landinu 212
læknar, þar af 119 í Reykjavík, 23 lyfsalar (8),
39 tannlæknar (28), Ijósmæður 168 (15),
lærðir dýralæknar 9 (4), lærðar hjúkrunar-
konur 200 (136) og 85 hjúkrunarnemar.
Frumkvæði einstaklinga.
Heilsufræðislöggjöfin var öll endurskoðuð i
landlæknistið Vilmundar Jónssonar (1931—59)
og má fullyrða, að íslendingar standa þar i
fremstu röð. Þó er augljóst, að einstaklingar
og einstök félög, en ekki opinberir aðilar,
hafa átt frumkvæðið að mörgu þvi, sem bezt
hefur verið gert og mestri lukku stýrt. Odd-
fellowar gáfu holdsveikraspítalann, áttu frum-
kvæðið að byggingu Vífilsstaðahælis, stofnun
Sjúkrasamlags Reykjavikur 1909 með Jón Páls-
son bankagjaldkera í broddi fylkingar, stofn-
un radiumsjóðsins 1919, kostuðu sumardvöl
veiklaðra barna frá 1918, en þar hefur
siðar Rauði kross íslands, stofnaður 1924,
einkum látið til sín taka, K.F.U.M. og K.
liafa áratugum saman liaft sumarbúðir fyrir
eldri börn, en slik starfsemi fer nú einnig
franj á vegum þjóðkirkjunnar. Þá hafa kvenna-
samtökin víðs vegar um landið unnið að líkn-
arstarfsemi meðal sjúkra og að fjársöfnun til
stofnunar spítala, elliheimila og barnaheimila,
með sameiginlegu átaki hrintu þau áleiðis
byggingu Landsspítalans og lögðu fram til þess
stórfé. Thorvaldssensfélagið, stofnað 1875, er
elzt þessara félaga og hefur einkum beint fjár-
söfnun sinni til dagheimila barna, Hringurinn,
kom upp hressingarhælinu i Kópavogi, en
það var undanfari Reykjalundar, sem S.f.B.S.
hefur byggt, Hvítabandið reisti spitala þann,
sem við það er kenndur og upprunalegur var
ætlaður sem lijúkrunarheimili afturbatasjúk-
linga, og kvenfélagið Likn stofnaði fyrstu
heilsuverndarstöðina og mæðralijálp. Elli-
heimilið Grund, sem byrjaði 1922 í smáum
stíl, var byggt 1930 og síðan sístækkað og lief-
ur haft sjúkradeild síðan 1936, var stofnað
með frjálsum samtökum, og sama er að segja
um Dvalarheimili aldraðra sjómanna, en báðar
þessar stofnanir eru stórmerkilegar, og hafa
þær að vísu notið styrks og fyrirgreiðslu þess
opinbera. Fávitahæli var fyrst stofnað sem
einkafyrirtæki á Sólheimum í Grímsnesi 1930,
en síðan hefur rikið sett upp slík hæli á
Kleppjárnsreykjum og í Ivópavogi. Dauf-
dumbraskólinn hefur lengi verið á vegum
rikisins, en Blindravinafélagið, (1932), Heyrn-
arhjálp, (1937), Sjálfsbjörg, styrktarfélag lam-
aðra og fatlaðra, (1940), Bláa bandið, (1955),
Styrktarfélag vangefinna, (1958), Geðverndar-
félag íslands, (1949), Fangahjálpin, sem lief-
ur starfað síðan 1949, og Barnavinafélagið
Sumargjöf, sem var stofnað 1924 og rekur
mörg barnalieimili með styrk frá bænum, eru
allt fyrirtæki, sem einstaklingar hafa átt frum-
kvæði að, sama er að segja um Slysavarnar-
félagið, stofnað 1928, með deildir úti um allt
land, og Krabbameinsfélagið, stofnað 1954.
Þá má í þessu sambandi minnast á stéttar-
félög heilbrigðisstarfsmanna, fyrst og fremst
Læknafélag Reykjavikur, stofnað 1909, nú
deild í Læknafélagi íslands, (1918), Hjúkrunar-
félag íslands (1919), Ljósmæðrafélag íslands
(1919), Lyfsalafélagið (1920), Lyffræðinga-
félagið (1922), Tannlæknafélagið (1927) og
Dýralæknafélagið (1934).
Framtiðin.
Af framanrituðu má sjá, að geysilegar fram-
farir hafa átt sér stað á ýmsum sviðum heil-
brigðismálanna undanfarna áratugi, en hinu
ber ekki að neita, að enn stendur þar margt
til bóta. Hrörnunarsjúkdómar hafa farið í
vöxt, enda nær nú fleira fólk gamalsaldri en
áður. Sama má segja um ýmsa sjúkdóma, sem
raktir eru til sálrænna orsaka, svo sem hár
blóðþrýstingur og kranzæðastífla. Nú eru það
ekki lengur óhollir vessar, heldur ýmiskonar
flækjur i sálarlífinu, sem eru efst á baugi.
Fólkið elst upp við og lifir i andlegum sóða-
skap, sem er engu betri en sá ytri sóðaskapur,
sem var gróðrarstía fyrir holdsveiki, sullaveiki
og taugaveiki. Mikið af skemmtanalifinu og
talsvert af bókmenntum og listum er við það
miðað að græða á æsingu kynhvatarinnar,
ekki sízt lijá unglingum, sem alast upp í
vændishúsadaun. Allskonar áróður er sérstak-
lega miðaður við að láta tilfinningar, oft að
meira eða minna leyti sjúklegar, ráða meiru
en lieilbrigða skynsemi. Engum sóttvörnum
er beitt við smitbera, sem sá hatri og rógi
og sýkja með þvi þjóðfélagslíkamann. Nú er
mest þörf á þvi að vernda andtega heilsu
landslýðsins. Læknar framtíðarinnár munu
liafa samvinnu við uppeldisfræðinga, presta
og kennara um að vekja áhuga almennings
og stjórnarvalda á nauðsyn geðverndar á
miklu viðtækari grundvelli en nú. Þá má svo
fara, að samskonar sigrar vinnist á andlegum
meinsemdum og á berklaveikinni, en til slíkra
sigra þarf að fara saman, svo að notuð séu
orð Guðmundar Björnssonar fyrir hartnær
60 árum
vitur stjórn,
vel menntaðir læknar
og skynsöm alþýða.
P. Y. G. Kolka.
36
VÍSIR 50 ÁRA
AfmælisblaS VÍSIS