Vísir - 14.12.1960, Blaðsíða 37

Dr. Hallgrímur Helgason tónskáld
Skapandi tónlist
nýja tímans.
Þróun hinna síðustu hundrað ára hefir sýnt,
að pólitískt ósjálfstæði hefir staðið öllu músík-
lífi mjög fyrir þrifum. Þjóðin var neydd til að
hjara, oft á vonarveli, sem yfirgefinn einyrki
við ömurlegustu nýlenduskilyrði án verulegra
tengsla við umheim Evrópu. Með endurheimt
vaxandi frelsis síðan 1874, er Alþingi fékk aftur
löggjafarvald, hófst smám saman viðreisn á
öllum sviðum. Þessa varð ekki sízt vart í músík-
inni. ísland eignaðist þjóðsöng, liátíðlega þakk-
argjörð, tignarlegan og fagran, enda þ'ótt hann
í rauninni sé miður fallinn til þess að vera
almennur undirtektasöngur, sem þó verður að
krefjast af góðum þjóðsöng (til þess er tónsvið
hans of umtaksmikið). Höfundur þessa hátíða-
söngs var Sveinbjörn Sveinbjörnsson (1847—
1927). Hann hafði hlotið tónmenntun sína m. a.
hjá Cari Reimecke, ágætum píanista i Eeipzig,
stjórnanda hinna heimsfrægu Gewandhaus-
hljómleika þar í borg. Því miður eyddi Svein-
björn, sem í niúsík var mestur kunnáttumaður
allra íslenzkra samtiðarmanna sinna, mestum
hluta ævi sinnar í Edinborg, Kanada og Kaup-
mannahöfn. Var það þá eflaust stórmikið tjón
fyrir islenzka menningu, að svo göfugur hæfi-
leikamaður skyldi ekki starfa heima í sinu
ættlandi. Með Sveinbirni Sveinbjörnssyni má
segja, að ísland komist á músíksviðinu fyrst i
tengsl við Evrópu. Þangað til höfðúm við í
allri músík staðið meira og minna á stigi nátt-
úruþjóðar, veiðiþjóðar. Ekki er hér rúm til að
rekja áframhaldið í öllum smáatriðuin. En við
skulum ekki loka augunum fyrir því, þótt tor-
velt sé fyrir fámenna og alltof dreifbýla þjóð
að standa undir margkvísluðu menningarlífi,
að jjrátt fyrir margvíslegar framfarir i hljóð-
færaleik, einsöngsflutningi, kórsöng, tónsmíði
og músíkvísindum, þá hefir hin almenna, upp-
eldislega hlið málsins orðið háskalega út undan
og aftur úr. Afleiðingin er, þótt sárt sé að segja,
sú, að enn er ekki lagður grundvöllur að því,
að íslendingar kunni að syngja og spila og
hlusta. Músikin er ekki enn innlimuð i fræðslu-
og menntakerfi þjóðarinnar. Nú er heill manns-
aldur síðan þessi Nestor islenzkra tónskálda
leið, og fer þó fjarri því, að við þekkjum nema
örlitið brot af verkum hans. Má þar nefna tvær
fiðlusónötur, kantötur, ballötur, píanólög og
orkesturverk. — Helgi Helgason (1848—1922)
stofnaði fyrsta hornaflokk íslands, Lúðurþeyt-
arafélag Reykjavíkur. Lög hans eru hrein fyrir-
mynd, livað alþýðleik snertir (Nú er glatt í
hverjum hól, Öxar við ána). Nákvæmlega jafn-
gamall honum er Magnús Einarsson (1848—
1934), sem fyrstur íslenzkra söngstjóra fór með
kór sinn yfir meginland Evrópu 1905. Var það
karlakórinn Hekla, sem samband norðlenzkra
karlakóra er heitið eftir, og upp úr þeim kór
varð karlakórinn Geysir á Akureyri til. Mörg
lög samdi Magnús, m. a. hið geðþekka ákall
Mikli guð, þótt sjaldan heyrist þau. — Björn
Kristjánsson (1858—1939) ber að nefna hér
fyrst og fremst vegna „Stafrófs söngfræðinnar“,
er hann gaf út, en það er ein hin skýrasta bók
um byrjunaratriði tónkerfisins, sem íslending-
ar hafa eignazt. Lög hans eins og Einn fagran
morgun eru látlaus í bezta skilningi. — Bjarni
Þorsteinsson (1861—-1938) er fyrsti þjóðlaga-
frömuður landsins. Safn lians, sem út kom í
Kaupmannaliöfn ú árunum 1906—09, er minnis-
varði, sem standa mun óhaggaður svo lengi sem
íslands bjrggð stendur. Skyldur þjóðarinnar
gagnvart slíkum velgjörðarmönnum liennar eru
meiri en nokkur gerir sér í liugarlund. Við hlið-
ina á þessu ómetanlega stórvirki eru lög Bjarna
léttari á metunum; en sem sjálfmenntaður mað-
ur samdi hann mörg einsörigslög, kórlög og eina
aljaingishátíðarkantötu. Sum lögin eru afar vin-
sæl, eins og Systkinin, Ég vil elska mitt land
og Nú vagga sér bárur. — Jón Laxdal (1865—
1928) sat á sínum tíma í stjórn Hljómsveitar
Reykjavíkur. Upp úr henni óx smám saman
Symfóníuhljómsveit íslands. Hann er aðallega
þekktur fyrir sagnadúetta sína, og Sólskríkjan
hans hefir löngum sungið við livers manns
glugga á fslandi. — Árni Thorsteinsson (f. 1870)
er núlifandi aldursforseti íslenzkra tónskálda.
Einlæg ást á músíkinni, drengskapur og höfð-
ingslund einkenna hann bezt og öll hans verk.
Hver kannast ekki við Kirkjuhvol eða Þess bera
menn sár? En slæmt er, að mörg af ágætum
lögum hans heyrast of sjaldan. í bók sinni
„Harpa minninganna“ hefir Árni lagt fram
ýmsar merkar heimildir um músiklíf Reykja-
víkur um og eftir aldamótin siðustu. — Kristján
Kristjánsson (1870—1927), sem lengst af var
læknir á Seyðisfirði, virðist máske ekki eiga
heima i þessum hóp, en ótrúlegt listfengi þessa
manns, sú formtilfinning, sem birtist i litlu
lagi hans Yfir kaldan eyðisand, er svo óvenju-
leg, að þess mun lengi minnzt. Þrá, óvissa, ein-
'manaleiki tala hér til okkar í tónum á ógleym-
anlegan hátt. Sjaldan sést jafnskýr mynd af ís-
landi í jafnlitlum ramma. — ísólfur Pálsson
(1871—1941) var fjölhæfur völundarsmiður, svo
sem verið höfðu bræðurnir Jónas og Ilelgi
Helgasynir. Lög hans f birkilaut og Nú brosir
vorsólin hafa lengi kveðið við á hverjum bæ.
— í lögum Halldórs Jónssonar (1873—1952)
söknum við persónulegrar nótu, nema þá lielzt
í Verður létt úr ljóði. Verðmætari eru handrita-
þættir hans um fslénzka tónlistarmenn. Fátítt
er, að maður í prestsstöðu hafi fórnað jafn-
miklu fé og tíma til eflingar söngs sem hann. —
Sigfús Einarsson (1877—1939), dómorganisti í
Rej7kjavík, var nemandi óperutónskáldsins
August Enna i Kaupmannahöfn. Sem íslenzkur
söngstjóri stendur hann að vandvirkni og
smekkvísi í fremstu röð. Tónsmiðar hans bera
vott um þýðlyndi og ljúfa lagkennd, livort sem
um er að ræða sólólög, kórlög eða fiðlulög. Hann
hefir jafnan verið vinsæll höfundur i bezta
skilningi. — Samstarfsmaður Sigfúsar við
músíktímaritið Heimi, 1923—25, var Friðrik
Bjarnason (f. 1880). í barnalögum sínum hefir
hann náð að slá á sanna og sannfærandi
strengi. Honuin meiri að afköstum var Sigvaldi
Kaldalóns (1881—1946). Sönglög lians hafa nú
um aldarþriðjungs skeið verið óskalög mikils
meginhluta þjóðarinnar, og sum þeirra hafa
nálgast viðurkenningu þjóðlagsins, — skyld-
leikann er vafalaust að finna i einföldum, Ijós-
um línum og auðskildari liljómsetningu
(harmónik). — Miklu minna liggur eftir Jónas
Tómasson (f. 1881). Aðalverk hans mun vera
lagaflokkurinn Strengleikar og ýmis geðþekk
kórlög. Sem kórstjóri hefir hann getið sér ágæt-
isorð, og á ísafjarðarkaupstaður horium mikið
að þakka. — Svipaðar leiðir sem karlakórs-
stjórnandi á Akureyri hefir farið Áskell Snorra-
son (f. 1888). Frá hans hendi hafa komið snotur
orgelstj'kki og kórlög. — Af allt öðru bergi brot-
inn er Björgvin Guðmundsson (f. 1891). Hann
losar um smáborgaraleg bönd síðrómantískrar
afstöðu fyrirrennara sinna og skrifar kórstil,
sem stundum snertir stórkostleik (óratórían
Örlagagátan). En í viðfaðma flugi hugmjmda
sinna sést honum stundum yfir nauðsynlega ná-
kvæmni í meðferð smáatriða, sem dregur úr
listrænni verkun. Átakanlegar, þjóðtrúarkennd-
ar lýsingar takast honum oft snilldarlega, eins
og t. d. Á Finnafjallsins auðn. Fyrir mörg ágæt
lög eins og Heyrið vella á heiðum hveri mun
nafn hans lengi lifa. — I kjölfar hinna eftir-
rómantísku aldamóta siglir Ingi T. Lárusson
(1892—1946) með innilegri syngjandi sinni, sem
Framhald á bls. 40.
AfmælisblaS VÍSIS
VÍSIR 50 ÁRA
37