Vísir - 14.12.1960, Qupperneq 62

nær sú tækni verulegri útbreiðslu um sinn,
olli því þá mest skortur á rafurmagni, það
var óvíða fyrir hendi.
Ilræktun í gróðurhúsum festir nú rætur,
fyrsta gróðurhúsið er byggt 1924, en árið 1940
erii gróðurhús talin vera um 77 000 fermetrar.
Garðyrkjuskólinn er stofnaður 1936, Grænmet-
isverzlun ríkisins 1936, Áburðarsala rikisins
1929. Bæði urðu þessi verzlunarfyrirtæki
bændum að miklu liði, en þó sérstaklega Á-
burðarsalan, án tilbúins áburðar var hin gukna
ræktun óhugsandi. Atvinnudeild liáskólans er
stofnuð 1929 og búnaðardeild hennar, sem
virkur aðili við framvinduna i búnaði. Til-
raunabúið á Sámstöðum er stofnað 1927, sem
arftaki Gróðrarstöðvarinnar gömlu i Reykja-
vík, sem þar hafði starfað við litla landkosti
allt frá 1899. Á Sámstöðum hefir nú verið
ræktáð korn í áratugi með svo góðum árangri
að það ætti sannarlega að nægja til þess að
sýna og sanna bændum i lágsveitunum á Suð-
vesturlandi hvað til þeirra friðar heyrir í
því máli.
Það lifnar nokkuð yfir sandgræðslu og skóg-
rækt á þessu tímabili, en þó ekki að ráði fyrr
en í lok þess og um og eftir 1940. Árið 1939
er fjárveiting til sandgræðslu enn eigi nema
kr. 37 000 og til skóggræðslu kr. 38 800, það
er álíka mikið i hvorn stað eins og þá kostaði
að byggja sæmilegt einbýlishús i Reykjavik,
eða vart svo mikið.
Þegar mikið er gert og meira stendur til,
fer aldrei hjá því að mistök verða á einu eður
öðru, bæði frá hendi þeirra sem stjórna fram-
sókninni, og hjá þeim sem að henni vinna á
eigin görðum. Svo varð og á tímabili þessu.
Mörg smærri mistök eru ekki þess verð að
þeirra sé minnst. En það áttu sér einnig stað
mistök sem drógu þann dilk á eftir sér, að
þau eru enn ógleymd og verða lengi.
Hinn misheppnaði innflutningur minka,
holdanauta og karakúlfjársins er svartur blett-
ur í búnaðarsögu þessa tímabils.
VI.
Loks er timabilið 1940—1960. Þessi ár eru
svo nærri oss öllum að ætla mætti að þar
mætti fara fljótt yfir sögu, ungir sem eldri viti
full deili á þvi sem skeð hefir á sviði búnaðar
á þessum árum. Samt er eigi svo, breytingarnar
i búskapnum hafa verið svo örar og byltinga-
kenndar á þessum 20 árum, að þeir sem eru
nu innan við fermingu verða að kynnast sumu
af þvi sem var venjulegt fyrir tuttugu árum
sem fornmenjum i gamla bænum i Glaumbæ
eða á annan hátt. í fyrra bað norskur áhuga-
maður mig að reyna að útvega fornmenjasafni
einu, sem hann hefir afskipti af, islenzkan
reiðing albúinn með klyfbera og gjörðum.
Hann sagðist hafa snúið sér til mjög merkra
aðila á íslandi með þessa málaleitun sína, en
án árangurs, svörin voru á þá leið að það væri
lítt hugsandi að komast yfir slíka hluti framar.
Mér brá er ég heyrði þetta, mest við það að
mér skyldi ekki vera þetta ljóst, hafði mér sézt
yfir ár af ævi minni? Það eru ekki mörg ár
siðan ég síðast tók mynd af heybandslest, það
er ekki langt síðan ég sá um 20 klyfbera í röð
á skemmuvegg austur í Holtum, og nú eru þessi
tæki orðin vandfengnir safnmunir. Það er
sannarlega ekki að undrast þótt börnin, sem
sitja nú á skólabekkjum, viti fátt um það sem
var á æskudögum feðra þeirra og mæðra.
Tímabilið 1940—1960 er, að þvi er tekur til
ræktunar og búskapar í sveitum landsins, að
minu mati fyrst og fremst timabil hinna stóru
tæknitaka, timabil heimilistraktoranna, skurð-
gröfunnar og jarðýtunnar — og tilbúna áburð-
arins. Skal nú stiklað á stóru.
Áður var sagt frá sláttutraktorunum á Set-
bergi, Korpúlfsstöðum og Jódísarstöðum 1927
—34. Annars eru traktorarnir sem komnir eru
í not fyrir striðið félagseign og notaðir mest
til að vinna land til ræktunar. Árin 1940 og
41 eru dauð ár, striðið truflar. Árin 1942—44
mjatlast samt inn nokkrir hjólatraktorar til
sömu nota, alls 40 vélar af gerðinni Internati-
onal W-4. En það sem er mest um vert er,
að árið 1944 hefst hjá Búnaðardeild SÍS inn-
flutningur minni fjórlijólatraktora til heimilis-
nota, að stærð og búnaði voru þeir mest mið-
aðir við heyskajjarstörfin, en minna við venju-
lega nýræktarvinnu. Þetta ár koma aðeins 13
slikir traktorar, en þeir dreifast nokkuð um
landið, i Húnaþing, Eyjafjörð, N.-Þingeyjar-
sýslu, V.-Skaftafellssýslu, Vestmannaeyjar,
Árnessýslu (Þingvallasveit), Gullbringusýslu
og Kjósarsýslu. Þetta var næg kynning, beiðnir
um slikar vélar til heimilisnota fóru að berast.
Það leyndi sér ekki að hér vorum vér á réttri
leið, sem sýsluðum við þennan innflutning.
Snemma árs 1945 fór ég vestur um liaf á veg-
um Nýbyggingarráðs, til þess að greiða fyrir
innflutningi búvéla, sérstaklega traktora, en
þá var mjög erfitt að fá slikar vélar afgreiddar
til íslands, „réttur" íslendinga til þess að fá
traktora var sama og enginn, samkvæmt þeim
reglum sem settar höfðu verið i Bandarikjunum
um þá hluti. Þetta tókst betur en á liorfðist.
Ég fékk handa Búnaðardeild SÍS 199 hjóla-
traktora og 7 beltatralctora með ýtubúnaði
(jarðýtur). Þetta var sá mesti og djarfasti inn-
flutningur búvéla sem nokkru sinni hafði átt
sér stað. Af þessu voru 174 traktorar af gerð-
inni Farmall A, 16—18 ha. vélar, allar með
viðtengdum sláttuvélum. Það tekur þvi naum-
ast að nefna það að árið áður, 1944, sendi þá-
verandi landbúnaðarráðherra sérstakan erind-
reka vestur til þess að kaupa álitlegar búvélar
til reynslu. Hann keypti meðal annars 2 Far-
mall-vélar, önnur var nákvæmlega samskonar
eins og þær 174 sem ég fékk handa SÍS, en
hin var lítið eitt stærri. Þessar tvær vélar
ráðuneytisins komu til landsins vorið 1945
samtímis vélunum, sem ég samdi um kaup á.
Heildarinnflutningur traktora þetta ár varð
þannig 201 hjólatraktor og 7 jarðýtur, en um
þær ræði ég síðar.
Farmall A vélarnar dreifðust nú um landið,
fóru í allar sýslur nema Norður-Múlasýslu.
Hve stórir hlutir þetta voru i raun og veru
og hvernig bændur tóku þessari nýbreytni,
má sjá af því að i árslok 1945, er ég lét af
störfum sem framkvæmdastjóri Búnaðardeild-
ar SÍS, voru komnar til deildarinnar beiðnir
um á sjöunda liundrað Farmall A traktora
með sláttuvélum, til afgreiðslu næsta vor. En
þá fékk deildin raunar ekki nema 200 vélar,
hinsvegar bætti lítið eitt úr, að þá fluttu önn-
ur fyrirtæki einnig inn nokkra traktora af
svipaðri stærð, alls 39 vélar. Sem dæmi þess
hvernig Farmall A traktorunum var tekið
sumarið 1945 vil ég geta þess, að einn traktor
fór í Þykkvabæinn i Rangárvallas. Hann var
ekki nema nýtekinn i notkun er okkur bárust
beiðnir um 13 traktora úr byggðarlaginu.
Svo heldur skriðan áfram, á árunum 1942
—59 eru alls fluttir inn um 5 200 hjólatraktorar,
mest 1955 727 traktorar, minnst 1950 21 trakt-
or. -Hve mjög traktornotkunin grípur inn i
heyskapinn sést best á þvi að í árslok 1958
eru bændur búnir að kaupa um 4 755 traktor-
sláttuvélar, um 2 150 múgavélar traktordregnar,
o. s. frv., og i fyrra og í ár hefir drjúgum
bæzt við, enda eru vélarnar sem fyrst voru
keyptar auðvitað farnar að ganga úr sér. Tala
heyvinnuvéla segir heldur ekki alla sögu, si-
fellt koma nýjar og betri vélar til sögunnar,
og á það meðal annars mjög við um múga-
vélarnar sem nú þykja hinar allra nauðsyn-
legustu vélar við heyskapinn.
Hin síðustu ár hafa Ferguson traktorarnir
verið efstir á skrá um innflutning, að þvi er
til tölunnar kemur. Hin stærri gerð þeirra,
svo og innflutningur viðameiri traktora ann-
arra t. d. Fordson, er i samræmi við þær stað-
reyndir, að nú eru allmargir bændur farnir
að komast upp á að vinna mikið að nýrækt
og cndurræktun túna með eigin vélakosti, í
stað þess að fá allt slikt unnið i umferða-
vinnu, svo sem viða lengi var. Til þess þurfa
þeir stærri og sterkari traktora heldur en þá
sem áður voru mest keyptir. Er þetta gleði-
leg þróun. Þeim bændum fjölgar einnig, er
ekki komast af með minna en tvo traktora
á búi, og þá hentar vel að hafa annan minni
til sláttar og minni verka, en hinn stærri til
jarðvinnslu og þungadráttar.
VII.
Þó að átök véla við ræktunina á árunum í
kringum 1930 og á fjórða tug aldarinnar væru
góð, var eitt sem mjög amaði að, tafði ganginn
og olli oft lakari árangri en gott var. Hið
sama kom raunar mjög í Ijós á þúfnabana-
árunum. — Það stóð á framræslunni. Öll fram-
ræsla til túnræktar var unnin með handafli,
þó að tekist hefði að grafa aðalskurði Skeiða-
áveitunnar og Flóaáveitunnar með stórvirkri
gröfu og sömuleiðis mikla skurði í Staðar-
og Vikurmýrum i Skagafirði, i Safamýri og
í Arnarbælisforum i ölfusi með stórri flotgröfu,
var sá hnútur óleystur að fá vélar til þess
að leysa handaflið af liólmi við framræslu
til túnræktar.
Stórvirki höfðu verið unnin við framræslu
með handafli, við Skeiðaáveituna, Flóaáveit-
una í Vífilsstaðamýrinni og við framræslu á
Korpúlfsstöðum. Vaskir menn unnu á þessum
stöðum mest í ákvæðisvinnu. Á tímabili var
grafið mjög mikið af hnausaræsum, sérstak-
lega vil ég nefna Kristófer Grímsson, héraðs-
ráðunaut, sem um skeið vann manna mest
og skipulegast að slíkri framræslu, með flokk
manna bæði á ræktunarlöndum við Reykjavík
og á Korpúlfsstöðum. En málið var ekki leyst
með þessu. Senn var ljóst að vinnuafl fékkst
ekki, og var of dýrt, til þess að ræsa fram
ræktunarlönd svo um munaði, og aðrar rækt-
ræktunaraðgerðir lcröfðust, en úrræði voru
ekki fundin,
Á ferð minni um Bandaríkin og Kanada
1939 sá ég í fyrsta sinn unnið að framræslu
(og vegagerð) með skurðgröfu með dragskóflu,
(Dragline Excavator). Ég sannfærðist þá um
að slíkar vélar væru fyllilega nothæfar til
framræslu heima, sérstaklega við að ræsa
fram „venjulegar“ mýrar til túnræktar, að
opnum skurðum. Slik notkun véla af þess-
ari gerð var þá enn eigi tíðkuð á Norðurlönd-
um. Þar urðum við íslendingar brautryðjendur.
Fyrir árslok 1939 var fengið tilboð i ameríska
skurðgröfu með dragskóflu, en allt strandaði
á vöntun gjaldeyris og þeim truflunum er
stríðið olli. Málið leystist eigi fyrr en 1941,
þá skorar fjárveitingarnefnd Alþingis á rikis-
stjórnina „að reynt verði til þrautar að festa
kaup á einni skurðgröfu til landþurrkunar“.
Að baki þessarar tillögu stóðu aðgerðir Bún-
aðarþings i málinu, og orðalag hennar vitnar
á skemmtilegan hátt um hug manna og þörf
á framkvæmd. Keyptar voru 2 vélar frá Eng-
landi, þær komu til landsins vorið 1942 og
tóku til starfa, önnur i Staðarbyggðarmýrum
í Eyjafirði, hin í Garðaflóa við Akranes. Vinn-
an í Garðaflóa skar úr um nothæfi vélanna
við framræslu til túnræktar. Svo þarf ekki
að rekja þá sögu, hún er öllum kunn. í Bún-
aðarskýrslum árin 1955— 57. sem eru nýlega
komnar út segir svo:
„Árin 1942—51 voru grafnir með skurð-
gröfum skurðir, er voru alls 2 383 138 lengdar-
m. og 8 362 848 rúmm., árin 1952—54 2 179 414
lengdarm. og 8 924 182 rúmm., og loks árin
1955—57 2 583 460 lengdarm. og 11 476 825
rúmm. Alls liöfðu þannig verið grafnir í árs-
lok 1957 skurðgröfuskurðir, er voru 7 Í46 012
lengdarmetrar og 28 763 855 rnmmetrar“. Ég
býst við að það séu tiltölulega fáir menn,
aðrir en þeir sem liafa með þessar fram-
kvæmdir að gera, sem gera sér grein fyrir
því hver risaframkvæmd þetta er, — 7146
kilómetrar af opnum skurðum sem yfirleitt
eru þriggja metra breiðir og tveggja metra
djúpir. Ef bætt er við þvi sem grafið hefir
verið tvö síðustu árin 1 889 305 lengdarm.
og 8 177 765 rúmm. er lengd skurðanna álíka
og nemur siglingaleiðinni til New York og
heim aftur. Þetta hófst með gröfunum tveimur
1942, en hin siðustu ár hafa um 50 gröfur
verið að verki. Að þetta hefir verið hægt og
framkvæmd byggist að mjög verulegu leyti
á aðstoð rikisins. Árið 1942 — sama árið og
framkvæmdirnar hófust — fól þáverandi
landbúnaðarráðherra Ólafur Thors oss i
Verkfæranefad „að semja nýjar og ákveðnar
reglur um notkun þeirra skurðgrafa er rikið
á.“ „Reglurnar" sömdum vér sem breyting á
jarðræktarlögunum. Tillögurnar voru sam-
62
VÍSIR 50 ÁRA
Afmælisblað VÍSIS