Vísir - 14.12.1960, Síða 64

en 1950 töldust um 5 700 byggðar jarðir á land-
inu. Flestir bændabæir komnir í vegasamband,
sími alls staðar. Með rafurmagn gengur hægar,
en miðar þó áfram. Talið er að nú liafi
3031 býli not af rafurmagni, þar af 2056
frá almenningsveitum, 535 frá einka vatns-
aflsstöðvum, og 440 frá mótorstöðvum. Áburð-
prverksmiðja er byggð og tekur til starfa 1944,
það er mikill viðburður í ræktunarmálum, þótt
gallar séu á þeirri framkvæmd og betur hefði
mátt gera án aukins kostnaðar. Stéttarsam-
band bænda er skipulagt 1945. Það ásamt Bún-
aðarfélagi íslands byggir nú Höll bændanna
í Reykjavík. Framhaldsnám i búnaði hefst á
Hvanneyri 1947, með það fyrir aúgum að
mennta svo búfræðinga innanlands, að þeir
geti valdið því að mestu, að leiðbeina bændum
í búnaði, svo sem með þarf.
Skógrækt og sandgræðsla færir mjög út
kvíarnar.
Búnaðarbankinn var stofnaður 1929, mikinn
þátt hefir liann átt i því að kleift hefir reynst
að gera það sem gert liefir verið. Þó hefir löng-
um verið fjár vant, það ekki hrokkið til, og
er það nokkuð að vonum, svo ört hefir gengið
fram margt það er kostar peninga. Vel má vera
að gangurinn liafi stundum verið meiri en
efni leyfðu og hyggilegt var. En vandi er að
dæma hvað dýrast var fyrir þjóðina, að fram-
kvæma meira en geta virtist til, eða láta ógert.
Hvað um það, jákvæð liugsun lofar liamingjuna
fyrir að jákvæðir hlutir hafa gerst. Er þá einn
hlutur ónefndur, og ekki sá minnsti, það eru
byggingarnar í sveitunum, nú búa flestir bænd-
ur i mannsæmandi íbúðum með skyldulið
sitt, svo var eigi fyrir 50 árum. Hið sama er
um búfénaðinn, þeim fjölgar ört býlunum, og
eru að verða i vænum meiri hluta þar sem
vel og prýðilega er hýst yfir fólk og fénað.
IX.
Höll bændanna er eigi fullgerð, þar skortir
mikið á, en hún verður byggð að fullu. Ég
er einn af þeim sem mjög hafa dregið í efa
að þar sé rétt að staðið að byggja svo viða-
mikið fyrir starfsemi Búnaðarfélags íslands
og Stéttarsambands bænda. Sú skoðun mín er
aukaatriði i því sambandi, Höllin rís að fullu.
Umbætur þær, sem bændur hafa með höndum
og framfarir þær sem þeir vinna að eru ekki
fullgerðar, þar skortir einnig mikið á. Nánar
athugað er það svo, að þessum verkum bænd-
anna verður aldrei lokið né þau á enda kljáð.
Það er heill bændanna og gæfa þjóðarinnar,
að liafa gert mikið en eiga þó ærið ógert,
gnótt góðra verkefna. Hvað er framundan,
livað kallar mest að? Væri ég maður til þess
að svara því, myndi ég sennilega ekki dvelja
álengdar fjarri? Þá væri ég liðtækur á starfs-
stöðvunum. En þótt mér sé um megn að svara
þessum spurningum, get ég með fáum orðum
drepið á örfá atriði.
Að rækta meira? Já auðvitað verður haldið
áfram að rækta, tækin eru til. í fyrrasumar
gengu óþurrkar á Suðurlandi. Afleiðing, flytja
varð inn smjör frá Danmörku. Það er bæði
óliætt og þörf að halda áfram að rækta —
með forsjá, og þó er ef til vill ennþá meiri
nauðsyn aS bæta ræktunina. Ekki eingöngu
með því að kýla meiri tilbúnum áburði á
túnin, eins og mjög hefir verið mælt fyrir að
gera hin síðustu ár. Ég vil nefna tvennt. Ann-
að er framræslan. Ilinir góðu opnu slcurðir
eru engin heildarlausn. Það er meira að segja
neyðarráð að ræsa nær eingöngu með opnum
skurðum eins og nú er gert víðast hvar. En
er víst að það sé nauðsyn? Er ekki liægt að
finna nothæf ráð til þess að lokræsa túnin?
Kílræsan eru bjargráð sem gripið liefir verið
til, en samt eru það aðeins lélegt úrræði.
Þrátt fyrir kostnað tel ég að hnausræsin
hafi verið aflögð og afrækt meir en réttmætt
er. Tilraunamál að koma þar vélum að-á ein-
hvern hátt. Einnig tilraunamál að gera pípu-
ræsi með einhverjum liæti, þótt ekki sé völ
á leirrörum svo sem tíðkast á Norðurlöndum.
Ef bændur í öðrum norðlægum löndum geta
kostað þvi til að lokræsa ræktað lend til þess
að tryggja inikla og jafna uppskeru, fer þá
64
ekki að líða að því að íslenzkir bændur geti
gert hið sama, og sjái sér liag í því?
Annar þáttur er fullkomin þurrkun
mýra til hagaræktar, á fljótvirkari hátt en
hægt er að gera með þeim fullkomnu skurð-
gröfum sem nú eru notaðar við skurðagerð.
Þar er mikið að vinna, og mér virðist, að
tækja sé völ til þeirra framkvæmda, sem geri
fært að snúa sér að slíku, reyna það.
Svo er það grasfræið. Ennþá er i raun og
veru allt í dróma er því við víkur. Tilraunir
þær sem gerðar hafa verið að rækta fræ hafa
ekki leitt til jákvæðra framkvæmda. Fyrir
fáum árum ætlaði SÍS að efna til fræræktar
með stórum tökum, á söndunum á Rangárvöll-
um. Hugðu allir gott til jieirrar framkvæmdar.
Þegar á átti að herða, landið fengið, á annað
hundrað ha minnir mig — nægur er sandur-
inn — rann þessi fyrirætlun SÍS bókstaflega
út í sandinn, á hinn vesaldarlegasta hátt,
og þar við situr. Vöntun á heppilegu gras-
fræi, og skilningur á því máli öllu, er
mesta meinsemd túnræktarinnar, eins og
nú standa sakir. Oft hefi ég látið móðinn mása
i liuganum, að snjallir búvísindamenn íslenzkir
kynbættu melinn, húsakornpiintinn og snar-
rótina, og að íslenzkum bændum bætist þannig
innlendur ræktunargróður öruggur og góður.
Ef til vill aru þetta höfuðórar, ef til vill ekki.
Annað er ef til vill nær, að gera raunhæfar
tilraunir að rækta svo að um muni t. d. af
Tímótei-fræi. Að semja um frærækt fyrir isl.
staðhætti, erlendis, vel er það hugsanlegt.
Kyrrstaða i þessu máli og athafnaleysi er dýr.
Þjóðinni fjölgar, búfénu fjölgar en hagarnir
stækka ekki, en þeir batna, þar sem mýrar
eru ræstar. Sums staðar eru hagar nægir fyrir
aukinn fénaðarfjölda, annarstaðar er ekki svo
vel. Það þarf að bæta hagana, auka gróður-
lendið, hjá þvi verður ekki komist, ef vel á
að fara. Starfsemi Sandgræðslu íslands þarf
að aukast. Hún þarf líka að færast að nokkru
i nýtt horf, og byggjast meira en verið hefir
á greinagóðum rannsóknum og tilraunum, og
um fram allt, bændurnir þurfa sjálfir að verða
á einhvern hátt virkir aðilar við að bæta og
auka bagagróður landsins. Nýju sandgræðslu-
lögin, sem lögð voru fyrir síðasta Alþingi,
gætu verið spor i rétta átt, ef þeim væri sómi
sýndur, meiri en var á því þingi, þau sam-
þykkt og gerð virk án afsláttar og tafa.
Holdanautin eru reynsluvert atriði i þessu
sambandi, við að nýta hagana skynsamlega,
án þess að þjaka þá. Ræktun liaganna i ein-
hverju formi er einnig eitt af þvi er leggja
verður til grundvallar þvi að koma aukinni
sauðfjárrækt á þann kjöl, að hún geti borið
sig með verulegan útflutning á fyrsta flokks
lambakjöti fyrir augum, án styrkja og ölmusu-
gjafa, til neytenda heima og erlendis. Hvorki
bændurnir né þjóðin hefir efni á því til lengd-
ar að greiða með kjötinu, einni liinni bestu
matvöru sem framleidd er á Norðurlöndum.
Ivornræktin? Bráðum leggur Ivlemenz á Sáms-
stöðum upp árar, hann eldist eins og aðrir,
á þá að liætta að rækta þessa vitund af korni,
sem ræktuð er á Suðurlandi? Eiga fáránlegar
skýjaborgir um stórræktun korns „á kostnað
ríkisins“, eða eitthvað þvílíkt, að liamla venju-
legum jarðneskum framkvæmdum í notliæfri
kornrækt i lágsveitum sunnanlands? Ég held
enn, þrátt fyrir tómlætið í þessu máli, að korn-
rækt eigi að verða liður í húskap venjulegra
bænda, í góðsveitunum um Suðvesturland.
Hagnýtar tilraunir er sýnt geti hvernig best
VÍSIR 50 ÁRA
verði staðið að kornrækt eru mikið verkefni,
að samræma þá tækni sem völ er á, hóflegri
kornrækt sem bændur valda. Slik- kornrækt,
og bætt og aukin votheysgerð virðist vera
líklegustu ráðin til þess að hamla á móti þjóð-
hagslegu og búnaðarhagslegu óliófi um kaup
á erlendum fóðurbæti, sem enganveginn getur
talist heppilegt að greiða bændum i fjarlægum
löndum fé fyrir að framleiða, þótt ísl. bændur
vilji þeim alls góðs unna, sem stéttarbræðrum
sínum.
Framleiðsla grasmjöls er einn þáttur skyn-
samlegrar notkunar fóðurbætis, en um leið
er þess að minnast, að slík framleiðsla verður
að koma sem hlekkur i umbótakeðjunni bætt
túnrækt. Hinir meginhlekkirnir eru: betra
grasfræ, og meiri jarðvinnsla og kornrækt í
góðsveitunum.
í minningarriti Búnaðarsambands Suður-
lands er þess getið, að meðalstærð túna á
Suðurlandsundirlendinu, í V-Skaftafells- Rang-
árvalla- og Árnessýslum, hafi verið 2,8 ha.
árið 1908, en sé orðin 14,7 ha árið 1957. Þetta
sýnir mikla framsókn, og vafalaust er þetta
leiðin sem farin verður í ræktunarmálunum
um næstu framtíð, að stækka býlin sem fram-
leiðslueiningar, en hitt hygg ég minna um vert,
þótt mjög sé um það talað og að þvi unnið
með sérákvæðum, að stækka tún á öllum býlum
að einhverju vissu marki. Við þá hugsun er
gælt meira en hóf er ó. Þessi tilraun til þess
að gera alla jafna, er volæðiskennd og i raun
og sannleika einskonar kapplilaup við skugg-
ann sinn, að því verður ahlrei mikill sjálf-
stæðis- né menningarauki.
Já, vel á minnst, bændamenningin, sérfróðir
menn skrifa um það, jafnvel í erlend bænda-
blöð, að bændamenningin islenzka sé undir
lok liðin, eða því sem næst. Þessu mótmæli
ég, menning er margskonar og með ýmsum
liætti. Margt sem var snar þáttur liinnar gömlu
bændamenningar er liorfið og kemur aldrei
aftur, að þvi er eftirsjá, en hitt er bót í máli
að margt sem var eymd og vanmenning liefir
um leið gengið fyrir sama stapa, er líka horfið
og kemur vonandi aldrei aftur. I sveitunum,
á vel stæðum býlum stórum og smáum, þróast
nú nýir menningarhættir, sem vel ber að meta.
Það sem enn skortir mest á víða er snyrti-
mennska í starfi og umgengni allri, röð og
regla sem mótast af kunnáttu og fullum skiln-
ingi á þörf þess að gera hvert verk á réttum
tíma, og á réttan hátt, vegna þess að búskapur
er ekki stefnulaus þrældómur heldur mannbæt-
andi vísdómur hugsunar og starfs.
Enn munu jarðir fara í eyði og aðrar risa
sem nýbýli, en búskapurinn heldur sarnt áfram
að færast meir i aukana, i samræmi við fram-
vinduna i þjóðfélaginu og þarfir þjóðarinnar.
Engu þarf að kvíða i því sambandi. Eyðibýlin
afskekktu eru rentulítill höfuðstóll sem þjóðin
á og eigi skal vanmeta, hann kemur að notum
þegar þjóðin er mannmörg orðin miðað við
]iað sem nú er. Þetta er jafn víst eins og að
engum venjulegum manni kom til liugar fyrir
50 árum, um það leyti er dagblaðið Visir hóf
göngu sína, að svo yrði umbreytt til batnaðar
eftir hálfa öld ræktun og framleiðsla í sveit-
unum, eins og nú er raun á orðin.
Sem betur fer eru alltaf uppi á meðal vor
menn sem ekki eru venjulegir, menn sem sjá
stærra og lengra en vér sem erum að puða á
jafnsléttunni. Þannig var því farið um Einar
Benediktsson, er hann laust fyrir aldamótin
síðustu orti sin íslandsljóð og sá sýnir:
„Og garður við garð í breiðum byggðum
stóð bjartur eins og sumarsaga,
með röðulgljá í rúðum skyggðum,
með ræktað engi og beittan haga.“
(
Þessi sýn skáldsins er nú orðin að ljósum
veruleika, víða um byggðir landsins, og verður
enn betur á næstu áratugum, i tíð þeirra ungu,
sem nú eru að æfa íþróttir starfsins, aka trakt-
orum um gróin tún og blása heyjum í lilöður
með ærnu afli.
Ritað á Jaðri, á túnaslætti 1960.
Afmælisblað VÍSIS