Vísir - 14.12.1960, Blaðsíða 76

Vísir - 14.12.1960, Blaðsíða 76
Þróuif rufmugnsnotbunur r n TsUo4i Engin vöru- eða tækjasýning held ég, að hafi haft eins víðtæk áhrif og heimssýningin, sem svo var kölluð, og haldin var í Parisarborg árið 1881. Þar komu fram þær nýjungar i vél- tækni, eðlisfræði og raftækni, er vöktu furðu manna, og má telja, að valdið liafi aldahvörfum, þvi að upp úr sýningu þessari varð raftækni til °g rafveiturnar. Það var byrjunin að raf- magnsöldinni. Þarna komu fram svo miklar og margar nýjungar, uppfinningar er verið höfðu að þróast um undanfarna áratugi, raf- lilöð og rafhlöður, bogaljós, rafalar og margt fleira, þar á meðal það, sem einna mesta eftir- tekt vakti, kolþráðarlampi Edisons. Mörgum varð j)egar Ijóst, að með þessum glólampa var kominn Ijósgjafi, er var auðveldur í meðförum og líklegur til að verða almenningseign. Áður höfðu menn verið með rafbogaljós, er lýstu skært en voru óhentug í notkun og alveg óhæf innivið. Það leið því ekki á löngu eftir sýn- inguna, unz raflýsingin tók að fara sigurför um borgir og byggð, bæði vestan hafs og austan. Uni sýningu þessa var ritað mikið í öllum blöðum heims og lengi á eftir. Ummælin náðu jafnvel hingað til íslands nokkrum árum síðar. Var sýningarinnar getið hér í blöðum og á Alþingi var rætt um að raflýsa þingsalinn, en úr því varð eigi. Hvorl menn hér hafa gert sér grein fyrir þessum nýjungum, er fregnir bárust af þeim frá útlöndum, er mjög vafasamt, en telja má, að því meiri athygli hafi vakið licimsókn Frímanns B. Arngrímssonar hingað til lands árið 1894. Hann flutti hér fyrirlestra í Reykjavik um rafmagnsmál og lagði fram tillögur og áætlanir um virkjun Elliðaánna og tilboð í aflvélar með tilheyrandi rafbúnaði frá firma því, er hann hafði unnið hjá í Banda- rikjunum (General Electric). Frímann var háskólagenginn maður frá Kanada og vel mennt- aður í náttúrufræðum. Fyrirlestrar hans voru prentaðir í vikublaðinu Fjallkonunni og bera með sér kunnáttu Frímanns. Hann reiknaði út rafljósaþörf bæjarbúa og hitaþörf og er i þeim reikningum í rauninni langt á undan sinum tíma, þótt að Iiann að vísu ætlaðist til að raflýsingin beri ekki öllu ineiri birtu, en inenn höfðu búið við áður. Frimann komst að þeirri niðurstöðu að Skar- arliylsfoss ásamt Selfossi i syðri kvísl Elliða- ánna mundi fullnægja þörfum bæjarbúa til ljósa og hitunar. Bæjarstjórnin íhugaði málið, •en komst að lokum að þeirri niðurstöðu, að málið væri ekki tímabært. Frímann liélt vonsvikinn af landi burt og þótt hann kæmi aftur næsta sumar 1895,'SÖmu erinda, har það heldur ekki árangur. I fyrirlestri sinum minnist Frímann á foss- aflið i landinu og hversu mikil auðsuppspretta, það muni vera, er mönnum lærist að nýta það. Mun hann vera fyrsti maður, sem orðar þetta hér á tandi og þótt liann fengi engu áorkað um virkjun Elliðaánna, munu fyrirlestrar hans hafa vakið marga lil umliugsunar um notluin rafmagnsins. Og ekki leið á löngu þar til Einar skáld Benediktsson hófst lianda og m. a. stofn- Steiiicirímiir Jónsson. aði enskt-íslenzkt félag til virkjunar i Efra Sogi. Hann fékk virkjunarréttindi á fallinu milli Þingvallavatns og Ulfljótsvatns til þriggja ára. Mun hann liafa látið rannsaka virkjunar- skilyrðin eitthvað, en ekkert varð úr fram- kvæmdum og réttindi hans féllu niður. Þá kom fossafélagið ísland til sögunnar, og Iiafði augastað á þessu sama falli og á foss- unum neðan Úlfljótsvatns. Lét það gera at- huganir á virkjunarskilyrðum, en þvi varð ekkert að verki að öðru leyti. Þá voru stofnuð ýmis félög utan um vatns- réttindi, bæði sunncn tands og norðan og á fyrri heimsstyrjaldarárunum hljóp mikil þensla í þessi fossakaup, er svo voru nefnd, en engu jiessara félaga tókst að koma neinu i framkvæmd, enda voru hugmyndir manna um hagnýtingarskilyrði vatnsorkunnar ærið óljósar. Rætt var um að reka einhverskonar efnaiðnað í stórum stíl, liráefnatilbúning er ættaður væri aðallega eða eingöngu til útflutn- ings og sölu á erlendum markaði. Tækist þetta, myndi verða von til, að landsmenn gætu fengið til sinna nota rafmagn frá þessum stórvirkjun- um, sem annars væri engin von til. Eitt jiessara fossafélaga, Títan, átti mikil vatnsréttindi í Þjórsá og hafði látið gera á árunum 1916—1917 yfirgripsmiklar áætlanir um virkjun Þjórsár frá sjó og upp i nær 250 m yfir sjó og i Tungnaá ofar. Skyldu byggðar einar 0 aflstöðvar samtals yfir 1 milljón liest- afla. Félagið sótti til Alþingis um sérleyfi til virkjunar árið 1918. Alþingi skipaði milliþinga- nefnd í málið, fossanefndina, er svo var kölluð Hún skilaði mikilli álitsgerð, er sýndi, að liún hafði starfað ötullega. Kom hún fram með mörg lagafrumvörp, er voru rædd á Alþingi á næstu árum og urðu mörg þeirra að lögum, svo sem lög um heimild handa landsstjórninni til framkvæmda á rannsókn til undirbúnings virkjunar Sogsfossanna 1921, vatnalög 1923, lög um raforkuvirki 1925 og sérleyfislög 1926. Enn- fremur samdi nefndin skrá yfir fallvötn i land- inu og áætlaði afl þeirra 4 millj. hestafla. Fossafélagið Títan fékk aldrei svar við umsókn sinni og var orðið afhuga öllum virkjunar- framkvæmdum löngu áður en lögin, sem að ofan greinir, liöfðu verið samþykkt. En meðan á þessu gekk, gerðist önnur saga i landinu á þessu sviði. Þar voru athafnamenn á fcrðinni, er kunnu að sníða stakk eftir vexti. Hinn fyrsti þeirra var Jóhannes Reykdal, trésmíðameistari í Hafnarfirði. Hann hafði á ferðum sínum til Danmcrkur og einkum til Noregs kynnt sér rafstöðvabyggingu. Varð það til þess að hann virkjaði Hafnarfjarðarlæk. í 50 ár Setti hann þar upj) rafstöð 1904, er var 15 hest- afla. Tveim árum síðar stækkaði liann vélarnar upp í 50 liestöfl, en þær urðu of stórar fyrir vatnsrennslið, svo að telja má, að nothæft afl hafi ekki verið meira en 25 hestöfl og var það þó álitleg stöð. Reykdal byggði stiflu úr stein- steypu yfir lækinn, en notkun steinsteypu var þá lítt kunn hér á landi. Frá stiflubrún smíð- aði hann tréstokk á trönum lárétt niður frá stíflunni að vatnsþró, en þar var vatnsafls- vélin neðst í botni, hverfill með vélarásinn lá- réttan út í gegnuin einn þróarvegginn og var stöðvarhúsið byggt upp að þrónni þeim megin, en í því var rafallinn með rafbúnaði. Þetta var rakstraumsrafali gerður fyrir þriggja vira kerfi, grunnvír og +, — 110 volta aflvira. Reykdal tét leggja raflagnir í mörg hús og veitukerfi til þeirra. Naut hann í því efni, og við uppsetningu stöðvarinnar, aðstoðar Hall- dórs Guðmundssonar, rafvirkjameistara, er einmitt hafði komið lieim til íslands á þvi ári, að afloknu vélfræðinámi i Þýzkalandi og raf- virkjanámi í Danmörku. Reykdal seldi rafljósin við föstu árgjaldi eftir stærð lampanna. Síðar tók Hafnarfjarðar- bær við rekstri rafljósastöðvarinnar. Stöðin fullnægði hlutverki sínu lengi vel og starfaði í um það bil tvo áratugi, en þá var liún orðin of afllítil miðað við þörfina og stærri disil- vélar tóku þá við. Skömmu eftir þessa stöð byggði Reykdal fyrstu vatnsaflsstöðina í sveit, við .Bildfell i Grafningi. Starfaði hún alla tið þar til Bíldfell komst í samveitu lijá héraðsveitum ríkisins fyrir um það bil áratugi siðan. Reykdal hjálpaði Pétri Ólafssyni kaupmanni á Geirseyri til að virkja litla á ofan við kaup- mannshúsin nokkrum árum síðar. Var þar sett upp yfirfallshjól, er knúði rafalinn, en aflið var svo litið, að ekki var liægt að leiða þaðan rafmagn víðar um byggðina. Reykdal rak trésmiðju í Hafnarfirði og byggði við hana aðra vatnsaflsstöð neðar i Hafnarfjarðarlæk. Hann stundaði og búskap af miklum dugnaði og hafði alla ævi mikil umsvif. Þegar vatnsaflsstöð hans var orðin ónóg sem rafljósastöð fyrir Hafnarfjörð, fékk Reykdal umráð yfir henni á ný og byggði frystihús rétt hjá henni. Þeir Reykdal og Halldór Guðmundsson voru fæddir á sama árinu og eftir heimkomu Hall- dórs 1904, gerðist hann smám saman athafna- saraur um rafmagnsframkvæmdir. Raunar var hann ekki við eina fjölina felldur, þvi á árinu 1905 var hann yfirsmiður gömlu Sogsbrúar- innar, hengibrúar á þjóðveginum i Grimsnesið. Þegar brúin var byggð voru engir vegir komnir nátægt henni og því miklir erfiðleikar á öllum aðflutningum. Halldór kom upp vatnsaflsstöð á Eskifirði árið 1911, 25 hestafla að stærð og annari í Vík í Mýrdal árið 1913, 12 hestafla. í Vest- mannaeyjum byggði hann dísilstöð 1915—’16 50 hestafla, og kom þar upp rafveitu um kaup- túnið með 220 volta rakstraumskerfi. Hann byggði nýja vatnsaflsstöð á Patreksfirði, 76 VÍSIR 50 ÁRA AfmælisblaS VÍSIS
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152

x

Vísir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.