Vísir - 14.12.1960, Page 76

Þróuif rufmugnsnotbunur
r
n
TsUo4i
Engin vöru- eða tækjasýning held ég, að hafi
haft eins víðtæk áhrif og heimssýningin, sem
svo var kölluð, og haldin var í Parisarborg
árið 1881. Þar komu fram þær nýjungar i vél-
tækni, eðlisfræði og raftækni, er vöktu furðu
manna, og má telja, að valdið liafi aldahvörfum,
þvi að upp úr sýningu þessari varð raftækni
til °g rafveiturnar. Það var byrjunin að raf-
magnsöldinni. Þarna komu fram svo miklar
og margar nýjungar, uppfinningar er verið
höfðu að þróast um undanfarna áratugi, raf-
lilöð og rafhlöður, bogaljós, rafalar og margt
fleira, þar á meðal það, sem einna mesta eftir-
tekt vakti, kolþráðarlampi Edisons. Mörgum
varð j)egar Ijóst, að með þessum glólampa var
kominn Ijósgjafi, er var auðveldur í meðförum
og líklegur til að verða almenningseign. Áður
höfðu menn verið með rafbogaljós, er lýstu
skært en voru óhentug í notkun og alveg óhæf
innivið. Það leið því ekki á löngu eftir sýn-
inguna, unz raflýsingin tók að fara sigurför
um borgir og byggð, bæði vestan hafs og
austan.
Uni sýningu þessa var ritað mikið í öllum
blöðum heims og lengi á eftir. Ummælin náðu
jafnvel hingað til íslands nokkrum árum síðar.
Var sýningarinnar getið hér í blöðum og á
Alþingi var rætt um að raflýsa þingsalinn, en
úr því varð eigi. Hvorl menn hér hafa gert
sér grein fyrir þessum nýjungum, er fregnir
bárust af þeim frá útlöndum, er mjög vafasamt,
en telja má, að því meiri athygli hafi vakið
licimsókn Frímanns B. Arngrímssonar hingað
til lands árið 1894. Hann flutti hér fyrirlestra
í Reykjavik um rafmagnsmál og lagði fram
tillögur og áætlanir um virkjun Elliðaánna
og tilboð í aflvélar með tilheyrandi rafbúnaði
frá firma því, er hann hafði unnið hjá í Banda-
rikjunum (General Electric). Frímann var
háskólagenginn maður frá Kanada og vel mennt-
aður í náttúrufræðum. Fyrirlestrar hans voru
prentaðir í vikublaðinu Fjallkonunni og bera
með sér kunnáttu Frímanns. Hann reiknaði
út rafljósaþörf bæjarbúa og hitaþörf og er i
þeim reikningum í rauninni langt á undan
sinum tíma, þótt að Iiann að vísu ætlaðist til
að raflýsingin beri ekki öllu ineiri birtu, en
inenn höfðu búið við áður.
Frimann komst að þeirri niðurstöðu að Skar-
arliylsfoss ásamt Selfossi i syðri kvísl Elliða-
ánna mundi fullnægja þörfum bæjarbúa til
ljósa og hitunar. Bæjarstjórnin íhugaði málið,
•en komst að lokum að þeirri niðurstöðu, að
málið væri ekki tímabært.
Frímann liélt vonsvikinn af landi burt og
þótt hann kæmi aftur næsta sumar 1895,'SÖmu
erinda, har það heldur ekki árangur.
I fyrirlestri sinum minnist Frímann á foss-
aflið i landinu og hversu mikil auðsuppspretta,
það muni vera, er mönnum lærist að nýta það.
Mun hann vera fyrsti maður, sem orðar þetta
hér á tandi og þótt liann fengi engu áorkað um
virkjun Elliðaánna, munu fyrirlestrar hans
hafa vakið marga lil umliugsunar um notluin
rafmagnsins. Og ekki leið á löngu þar til Einar
skáld Benediktsson hófst lianda og m. a. stofn-
Steiiicirímiir Jónsson.
aði enskt-íslenzkt félag til virkjunar i Efra
Sogi. Hann fékk virkjunarréttindi á fallinu
milli Þingvallavatns og Ulfljótsvatns til þriggja
ára. Mun hann liafa látið rannsaka virkjunar-
skilyrðin eitthvað, en ekkert varð úr fram-
kvæmdum og réttindi hans féllu niður.
Þá kom fossafélagið ísland til sögunnar, og
Iiafði augastað á þessu sama falli og á foss-
unum neðan Úlfljótsvatns. Lét það gera at-
huganir á virkjunarskilyrðum, en þvi varð
ekkert að verki að öðru leyti.
Þá voru stofnuð ýmis félög utan um vatns-
réttindi, bæði sunncn tands og norðan og á
fyrri heimsstyrjaldarárunum hljóp mikil
þensla í þessi fossakaup, er svo voru nefnd,
en engu jiessara félaga tókst að koma neinu
i framkvæmd, enda voru hugmyndir manna
um hagnýtingarskilyrði vatnsorkunnar ærið
óljósar. Rætt var um að reka einhverskonar
efnaiðnað í stórum stíl, liráefnatilbúning er
ættaður væri aðallega eða eingöngu til útflutn-
ings og sölu á erlendum markaði. Tækist þetta,
myndi verða von til, að landsmenn gætu fengið
til sinna nota rafmagn frá þessum stórvirkjun-
um, sem annars væri engin von til.
Eitt jiessara fossafélaga, Títan, átti mikil
vatnsréttindi í Þjórsá og hafði látið gera á
árunum 1916—1917 yfirgripsmiklar áætlanir
um virkjun Þjórsár frá sjó og upp i nær 250 m
yfir sjó og i Tungnaá ofar. Skyldu byggðar
einar 0 aflstöðvar samtals yfir 1 milljón liest-
afla. Félagið sótti til Alþingis um sérleyfi til
virkjunar árið 1918. Alþingi skipaði milliþinga-
nefnd í málið, fossanefndina, er svo var kölluð
Hún skilaði mikilli álitsgerð, er sýndi, að liún
hafði starfað ötullega. Kom hún fram með
mörg lagafrumvörp, er voru rædd á Alþingi
á næstu árum og urðu mörg þeirra að lögum,
svo sem lög um heimild handa landsstjórninni
til framkvæmda á rannsókn til undirbúnings
virkjunar Sogsfossanna 1921, vatnalög 1923, lög
um raforkuvirki 1925 og sérleyfislög 1926. Enn-
fremur samdi nefndin skrá yfir fallvötn i land-
inu og áætlaði afl þeirra 4 millj. hestafla.
Fossafélagið Títan fékk aldrei svar við umsókn
sinni og var orðið afhuga öllum virkjunar-
framkvæmdum löngu áður en lögin, sem að
ofan greinir, liöfðu verið samþykkt.
En meðan á þessu gekk, gerðist önnur saga
i landinu á þessu sviði. Þar voru athafnamenn
á fcrðinni, er kunnu að sníða stakk eftir vexti.
Hinn fyrsti þeirra var Jóhannes Reykdal,
trésmíðameistari í Hafnarfirði. Hann hafði á
ferðum sínum til Danmcrkur og einkum til
Noregs kynnt sér rafstöðvabyggingu. Varð það
til þess að hann virkjaði Hafnarfjarðarlæk.
í
50 ár
Setti hann þar upj) rafstöð 1904, er var 15 hest-
afla. Tveim árum síðar stækkaði liann vélarnar
upp í 50 liestöfl, en þær urðu of stórar fyrir
vatnsrennslið, svo að telja má, að nothæft afl
hafi ekki verið meira en 25 hestöfl og var það
þó álitleg stöð. Reykdal byggði stiflu úr stein-
steypu yfir lækinn, en notkun steinsteypu var
þá lítt kunn hér á landi. Frá stiflubrún smíð-
aði hann tréstokk á trönum lárétt niður frá
stíflunni að vatnsþró, en þar var vatnsafls-
vélin neðst í botni, hverfill með vélarásinn lá-
réttan út í gegnuin einn þróarvegginn og
var stöðvarhúsið byggt upp að þrónni þeim
megin, en í því var rafallinn með rafbúnaði.
Þetta var rakstraumsrafali gerður fyrir þriggja
vira kerfi, grunnvír og +, — 110 volta aflvira.
Reykdal tét leggja raflagnir í mörg hús og
veitukerfi til þeirra. Naut hann í því efni, og
við uppsetningu stöðvarinnar, aðstoðar Hall-
dórs Guðmundssonar, rafvirkjameistara, er
einmitt hafði komið lieim til íslands á þvi ári,
að afloknu vélfræðinámi i Þýzkalandi og raf-
virkjanámi í Danmörku.
Reykdal seldi rafljósin við föstu árgjaldi
eftir stærð lampanna. Síðar tók Hafnarfjarðar-
bær við rekstri rafljósastöðvarinnar. Stöðin
fullnægði hlutverki sínu lengi vel og starfaði
í um það bil tvo áratugi, en þá var liún orðin
of afllítil miðað við þörfina og stærri disil-
vélar tóku þá við.
Skömmu eftir þessa stöð byggði Reykdal
fyrstu vatnsaflsstöðina í sveit, við .Bildfell i
Grafningi. Starfaði hún alla tið þar til Bíldfell
komst í samveitu lijá héraðsveitum ríkisins
fyrir um það bil áratugi siðan.
Reykdal hjálpaði Pétri Ólafssyni kaupmanni
á Geirseyri til að virkja litla á ofan við kaup-
mannshúsin nokkrum árum síðar. Var þar
sett upp yfirfallshjól, er knúði rafalinn, en
aflið var svo litið, að ekki var liægt að leiða
þaðan rafmagn víðar um byggðina.
Reykdal rak trésmiðju í Hafnarfirði og
byggði við hana aðra vatnsaflsstöð neðar i
Hafnarfjarðarlæk. Hann stundaði og búskap
af miklum dugnaði og hafði alla ævi mikil
umsvif. Þegar vatnsaflsstöð hans var orðin
ónóg sem rafljósastöð fyrir Hafnarfjörð, fékk
Reykdal umráð yfir henni á ný og byggði
frystihús rétt hjá henni.
Þeir Reykdal og Halldór Guðmundsson voru
fæddir á sama árinu og eftir heimkomu Hall-
dórs 1904, gerðist hann smám saman athafna-
saraur um rafmagnsframkvæmdir. Raunar var
hann ekki við eina fjölina felldur, þvi á árinu
1905 var hann yfirsmiður gömlu Sogsbrúar-
innar, hengibrúar á þjóðveginum i Grimsnesið.
Þegar brúin var byggð voru engir vegir komnir
nátægt henni og því miklir erfiðleikar á öllum
aðflutningum.
Halldór kom upp vatnsaflsstöð á Eskifirði
árið 1911, 25 hestafla að stærð og annari í
Vík í Mýrdal árið 1913, 12 hestafla. í Vest-
mannaeyjum byggði hann dísilstöð 1915—’16
50 hestafla, og kom þar upp rafveitu um kaup-
túnið með 220 volta rakstraumskerfi. Hann
byggði nýja vatnsaflsstöð á Patreksfirði,
76
VÍSIR 50 ÁRA
AfmælisblaS VÍSIS