Vísir - 14.12.1960, Side 80

fíafstöðin við Ljósafoss
1933 og skiluðu álitsgerð sinni í ársbyrjun
1934. LögSu þeir tii að byrjaS yrði á virkj-
un í Sogi við Ljósafoss í stað Efra Sogs, er
við höfðum liaft augastað á áður. Töldu þeir
Ljósafoss viðráðanlegri sem byrjunarvirkjun
og betra vœri að geyma Efra Sog þar til hægt
væri að fullvirkja þar. Bæjarstjórn féllst á
sjónarmið þeirra og ákvað að koma upp stöð
við Ljósafoss samkvæmt tillögum ráðunautanna
er væri 12.500 hestöfl að stærð með tveim
vélas mstæðum jafnstórum. Jafnframt væri
gert ráð fyrir þriðju samstæðunni 6250 hest-
afla i liúsinu, en alls skyldu vera þarna 5 véla-
samstæður/ samtals 31.250 liestöfl, þar af ein
til vara. Stiflan ofan við Ljósafoss og stíflu-
inntak var byggt að fullu fyrir 5 vélasamstæður.
Þessi vélaaukning er fékkst með fyrsta virkj-
unarstigi Ljósafoss-stöðvarinnar var nærri
fjórföldun á vélaaflinu, úr 4500 hestöflum upp
i 17000 hestöfl. Var það mikið átak í einu
stökki, sem allir voru þó einhuga um að koma
þyrfti.
Framkvæmd virkjunarinnar var boðin út
á Norðurlöndum og komu mörg tilboð frá
Danmörku, Noregi og Sviþjóð. Lægstbjóðandi
í byggingarvinnu var verktakafirmað Höjgaard
og Schultz i Kaupmannahöfn og aðstoðaði það
einnig í gegn um bankasamband sitt við útveg-
un lánsfjár. Vélar til virkjunarinnar komu frá
Svíþjóð og tók sænskur banlci að sér að gefa
út skuldabréf fyrir virkjunarláninu, er seld
voru á almennum markaði og seldust vel.
Framkvæmdir á virkjunarstað byrjuðu vorið
1935 og gat Ljósafoss-stöðin tekið til starfa
haustið 1937. Var þá komið fullt álag á Elliða-
árstöðina, svo að eigi mátti tæpara standa,
að unnt væri að anna hámarks aflþörfinni
veturinn 1937—’38.
Með tilkomu Ljósafoss-stöðvarinnar var tek-
in upp rafmagnseldun í lieimilum, og voru
menn furðu fljótir að breyta til frá gasi eða
olíu, svo að það tók ekki nema fá ár uns al-
menn rafmagnsnotkun i heimilum, að undan-
tekinni rafliitun, var komin á.
Það fór á sama hátt með Glerá fyrir Akur-
eyri, að liún reyndist ónóg til lengdar. Lét
bæjarstjórn Akureyrar athuga ýmsar virkjunar-
leiðir, bæði Fnjóská, Goðafoss og Laxá i M.ý-
vatni. Varð hin siðasttalda fyrir valinu, og var
þar á árunum 1938—’39 virkjað um 30 m fall
í Laxárgljúfrum lijá Brúum með 2400 hesta
vélaafli. Fékk Akureyrarbær virkjunarlán í
Danmörku.
Fyrir ísafjarðarkaupstað og Eyrarhrepp var
virkjað Fossavatn i Engidal með 900 hestöflum
1937. Jafnframt voru aðrar smáaukningar i
disilstöðvum og smávatnsaflsstöðvum við
sveitabæi.
Á þessum áratugi, 1930—’40 bættust þannig
við í þrem tiltölulega stórum virkjunum, auk
nokkurra smærri stöðva, vélaafl er nam nær
17.000 hestöflum eða um það bil fimmfalt það
afl, sem komið var á fyrri áratugunum þremur.
Þegar Ljósafossvirkjunin tók til starfa sunn-
anlands og Laxárvirkjunin fyrir norðan, var
liægt að taka'upp almenna rafmagnsnotkun á
heimilum. Óx við það hin almenna rafmagns-
þörf hröðum skrefum frá þvi sem áður var,
þegar rafljósin voru aðalatriðið. En svo skall
á heimsstyrjöldin siðari og vöxturinn varð enn
meiri af þeirri ástæðu, en nokkurn hafði órað
fyrir. Hafnarfjörður var tengdur við Sogs-
virkjunina á árinu 1938 og dísilstöðin lögð
niður. Varð því þegar á árinu 1940 að undir-
búa aukningu i Ljósafoss-stöðinni. Var það
bætt við þriðju vélasamstæðunni og hún höfð
stærri en hinar fyrri eða 7800 hestöfl. Af styrj-
aidarástæðum tafðist uppsetningin svo, að vél-
in tók ekki til starfa fyrr en sumarið 1944.
Undir eins eftir ófriðarlokin var hafist
handa um að koma upp varastöð við Reykja-
vík. Hún var byggð á árunum 1946—’48 og
hafði 11.000 hesta afl. Var það gufuhverfill
með tilheyrandi katli, er kynda mátti ýmist
með kolum eða olíu að vild.
Þá var Laxárvirkjunin stækkuð 1944 með
4.000 hestafla vatnshverfli. Ennfremur var
virkjaður Skeiðsfoss í Fljótum fyrir Siglufjörð
1945 með 2400 liesta afli og Andakilsá árið
1947 fyrir Borgarnes og Akranes með 5000
hestöflum. Þá var aukin Fossárvirkjunin fyrir
ísafjörð með þvi að virkja Selá frá Nónhorns-
vatni með 800 hestöflum árið 1946 og Göngu-
skarðsá lijá Sauðárkróki árið 1949 með 1500
hestöflum.
Samtals er þá uppsett vélaafl á þessum ára-
tugi 1940—’50 21.500 hestöfl vatnsafl og 11.000
hestöfl gufuafl, samtals 32.500 hestöfl eða rúm-
lega 60% aukning frá því sem áður var komið.
Árið 1950 var hægt að byrja á virkjun
Neðri-Sogsfossanna írafoss og Kistufoss, með
aflstöðina neðanjarðar við írafoss. Gat hún
tekið til starfa 1953 með 46.000 liesta afli og
sama ár var ný virkjun tekin i notkun i Laxá
úr Mývatni með 12.000 hestöflum, neðanvert
við fyrri stöðina. Ennfremur var virkjuð Þverá
við Hólmavík með 850 hestöflum og árið 1954
var Skeiðsfoss-stöðin stækkuð fyrir Siglufjörð
um 2400 hestöfl. Sama ár tók virkjun í Fossá
við Ólafsvík til starfa með 1200 hestöflum. Á
árinu 1958 tók til starfa Mjólkár-virkjunin fyrir
Vestfirði með 3500 liestöflum og Reiðhjalla-
virkjunin fyrir Bolungarvik sérstaklega með
500 hestöflum, ennfremur Grímsárvirkjunin
fyrir Austurland með 4000 hestöflum. Sáu raf-
magnsveitur ríkisins um virkjanir þessar allar
nema írafoss og Skeiðsfossvirkjanirnar. Loks
kom svo virkjun i Efra Sogi, er byrjaði starf-
semi sína í des. 1959, en var ekki að fullu lokið
fyrr en á sumrinu 1960. Hefur hún 40.000 hesta
afl. Hafa þá bæzt við vélakostinn á þessum ára-
tugi 1950—’60, vatnsaflsvélar, er nema rúmlega
110.000 hestöflum eða rúmlega tvöföldum á
þessum áratugi frá því er fyrir var. Er þá
uppsett vélaafl orðið 163.000 hestöfl til raf-
magnsvinnslu eða umreiknað i kw um 110.000
kw. Með þessu afli má vinna til almennings-
þarfa um 400 millj. kwst. árlega og er ísland
þá er komið inn í röð þeirra landa, er tiltölu-
lega mikla raforku nota.
Á þessum áratugi var lögð niður gasstöðin
í Reykjavík. Þótt raflýsingin væri tekin frá
gasstöðinni 1921 og rafsuðan í heimilunum á
árunum eftir 1937, hafði það ekki þau áhrif á
rekstur stöðvarinnar, að hún gæti ekki starfað
áfram. Hún hafði eftir sem áður nokkra gas-
sölu til iðnaðar o. fl. og koks-sölu óskerta.
Þegar Hitaveita Reykjavikur tók til starfa 1944
hvarf kokssalan á hitaveitusvæðinu, en hélst
áfram utan þess og utanbæjar. En upp úr styrj-
aldarárunum síðari fóru menn að taka upp
oliukyndingu, kol og koks varð um skeið fá-
gætara, en innflutningur brennsluolíu óx hröð-
um skrefum. Þá hvarf smám saman allur mark-
aður fyrir afurðir gasstöðvarinnar og auðséð
var að lilutverki hennar var lokið. Bæjarstjórn
ákvað að leggja Iiana niður árið 1956 og hafði
hún þá starfað síðustu árin með nokkrum halla.
Gasstöðin starfaði þannig í 46 ár í Reykjavík
og fullnægði ágætlega þörfu hlutverki í fram-
þróun bæjarins.
Af liinu virkjaða rafafli hefur Sogsvirkjunin
iangmest eða liðug 100.000 hestöfl í Sogi. Sogs-
virkjunin er nú orðin sameign ríkisins og
Reykjavíkurbæjar og er ætlast til, að hún verði
helmingaeign aðiljanna, þegar fullvirkjað er,
en eignin er stöðvarnar við Sog ásamt há-
spennulínum þaðan til Reykjavíkur og aðal-
spennistöð við Elliðaárnar.
Veitusvæði Sogsvirkjunarinnar verður með
tímanum allt Suð-Vesturland, austan frá Vík
og vestur á Reykjanes með Véstmannaeyjum,
Faxaflóa og Vesturlandi til Breiðafjarðar, að
svo miklu leyti sem Andakílsárvirkjunin í
Borgarfirði og Fossárvirkjun við Ólafsvík ekki
anna þörfinni hjá sér. Sogsvirkjunin selur orku
sína í heildsölu, ýmist við stöðvarvegg eða
aðalspennistöðvarvegg til rafveitna svo sem
Rafmagnsveitu Reykjavíkur, Rafveitu Hafnar-
fjarðar, Rafmagnsveitna ríkisins og Áburðar-
verksmiðjunnar h.f. Rafmagnsveitur ríkisins
sjá um flutning raforkunnar ntan Reykjavíkur
og Ilafnarfjarðar til héraðsveitna víðsvegar á
orkuveitusvæðinu. En héraðsveiturnar sjá um
dreifingu orkunnar til notendanna á sama liátt
og Rafmagnsveita Reykjavíkur og Rafveita
Hafnarfjarðar innanbæja hvor hjá sér.
Stjórn Sogsvirkjunarinnar liefur falið Raf-
magnsveitu Reykjavikur að sjá um rekstur
stöðvanna ásamt eigin stöðvum. Eru þvi allar
rafstöðvarnar 3 við Sog og 2 við Elliðaár rekn-
ar saman sem ein stöð væri, þannig að heildar-
samstarfið verði sem ódýrast báðum aðiljum.
Næst að stærð er Laxárvirkjunin með 18.400
hestöflum i tveim aflstöðvum. Er Laxárvirkjun-
in sameign ríkisins og Akureyrarkaupstaðar,
að sínu leyti eins og Sogsvirkjunin. Mnn veitu-
svæði Laxárvirkjunarinnar ná með tímanum
um mikinn hluta Norðausturlands. Það er
þegar komið veitukerfi til Húsavíkur og viða
um Aðalreykjadalinn svo og um mikinn hluta
Eyjafjarðar.
Kaupendur orkunnar eru á sama hátt og við
Sogsvirkjunina Akureyri og Rafmagnsveitur
rikisins, en þær annast orkuflutninginn til
héraðsveitnanna utan Akureyrar.
Næst að stærð kemur Reykjavík með 4.500
hestöfl í vatnsafli og 11.000 hestafla varastöð
með gufuafli við Elliðaárnar, samtals 15.500
hestöfl.
Álíka mikið afl er nú komið i eigin stöðvar
Rafmagnsveitur ríkisins víðsvegar um landið,
og í, eigu einstakra bæjarfélaga og í Andakílsár-
virkjun eru um 11.000 liestöfl
Ríkisstjórnin hafði litil afskipti af rafmagns-
málunum lengi vel framan af. Skömmu fyrir
1920 var veitt nokkurt fé úr ríkissjóði til leið-
beininga um rafstöðvabyggingu, einkum ætlað
til hjálpar bændum um smá-vatnsaflsstöðvar.
Lög um löggildingu til rafvirkjastarfa voru
sett 1913 og um rafmagnsveitur 1915, en eins
og áður var sagt komu ný lög um raforkuvirki
1925, er Fossanefndin hafði samið. Þeim lögum
var breytt 1932 og 1933 kom ítarleg reglugerð
um raforkuvirki og rafmagnseftirlit rikisins
var formlega sett á stofn. Það má þó telja að
rafmagnseftirlitið hafi tekið til starfa, þegar
80
VÍSIR 50 ÁRA
AfmælisblaS VÍSIS