Vísir - 14.12.1960, Side 89

herzlumuninn, eða þá sýningarhæfni leikrit-
anna. Viða eru þó skáldleg tilþrif. Svo er t. a.
m. um Tyrkja-Guddii eftir séra Jakob Jónsson
og Fyrir kóngsins mekl eftir séra Sigurð Ein-
arsson, bæði sögulegs efnis, en hafa hvorki
fengið fulla viðurkenningu né vinsældir.
Hins vegar hafa gamansöm samtímaleikrit
í ádeilustil náð hylli. Leikrit Agnars Þórðar-
sonar, Kjarnorka og kvenhylli, gekk óvenju
vel í Iðnó veturinn 1958—59; sama máli gegnir
um Delerium Bubonis eftir bræðurna Jónas
og Jón Múla Árnasyni. Útvarpsþættir Agnars,
Ekið fyrir stapann o. fl. hafa einnig vakið
góða eftirtekt. Séra Jakob og Agnar eru annars
einu rithöfundar siðustu ára, sem mér er
kunnugt um, að hafi einbeitt sér að leikrita-
gerð.
Er tilfinnanleg vöntun á nútimasjónleikum
islenzkum fyrir hið unga þjóðleikhús og si-
vaxandi leikstarfsemi víða um land. Má furðu-
legt heita, að eigi skuli hafa tekizt meiri sam-
vinna með leikhúsum, leikfélögum og rithöf-
undum en raun ber vitni.
SKÁLDSAGNA- OG SMÁSAGNAGERÐ
Fyrir 1911 hafði fám skáldsögum orðið
langlífis auðið, þegar frá eru skildar sögur
Jóns Thoroddsens, Piltur og stúlka og Maður
og kona. Helzt er að nefna sögur Gests Páls-
sonar, Kærleiksheimilið, Tilhugalif o. fl. Upp
við fossa eftir Þorgils gjallanda kom út 1902,
Halla Jóns Trausta 1906 og Ólöf i Ási eftir
Guðmund Friðjónsson 1907, sem allar vöktu
feikna athygli.
Árið 1911 hafði Einar Hjörleifsson Kvaran
lokið við sagnabálk sinn Ofurefli — Gull og
Jón Trausti við Heiðarbýlissögurnar. Um sama
leyti er Gunnar Gunnarsson að ryðja sér til
rúms sem rómanahöfundur úti i Danmörku
með útkomu fyrsta bindis af Sögu Borgar-
ættarinnar. Þó að Gunnar skrifaði á dönsku,
þá voru allar sögur hans um íslenzk efni. Má
því telja, að við lok 1. áratugs 20. aldar og
með 2. áratug hennar hefjist íslenzk skáld-
sagnaritun fyrir alvöru. Litlu fyrr hafði færzt
nokkurt lif í smásagnagerðina. Gestur var
löngu liðinn; Gjallandi, Trausti, Kvaran og
Guðmundur á Sandi höfðu skrifað ýmsar af
sinum snjöllustu smásögum fyrir þann tíma,
en voru þá allir menn á bezta aldri. Jakob
Thorarensen, Þórir Bergsson og Guðmundur
Hagalin höfðu enn ekki kvatt sér hljóðs sem
smásagnahöfundar, þvi síður yngri smásagna-
smiðir, t. a. m. Halldór Stefánsson, Stefán
Jónsson og Sigurður Helgason, sem einnig
hafa ritað lengri sögur og allir hafa náð eink-
ar góðum tökum á sagnagerð. En sérstaklega
er smásagnagerðin kjörsvið Halldórs. í hönd-
tim þessara og fleiri höfunda tók sú skáld-
skapargrein miklum þroska, jafnframt ritun
lengri sagna. Stendur sú þróun enn yfir, þó
að nokkuð virðist hafa dregið úr í bili.
Ári siðar en aðsópsmesti skáldsagnahöfund-
ur tveggja fyrstu áratuga aldarinnar, Jón
Trausti, lézt fyrir aldur fram, reit Gunnar
Runnarsson eitt heilsteyptasta listaverk sitt,
skáldsöguna Sælir eru einfaldir, suður á ítal-
iu. Gerist sagan einmitt um sama leyti og
fjallar um viðureign Reykvikinga við drepsótt
bá, sem Trausti deyr úr. Með þessu verki tók
Gunnar sér sæti á bekk með beztu skáldsagna-
höfundum álfunnar. Um svipað leyti koma
brir mikilvirkir skáidsagnahöfundar fram á
sjónarsviðið: Guðmundur Hagalín, Kristmann
Guðmundsson og Halldór Kiljan Laxness.
Jafnframt lengri sögunum skrifar Hagalín
Uiargar ágætar smásögur. En þegar frá líður,
einbeitir liann sér æ meir að ævisagnaritun
°g verður, ásamt Þórbergi Þórðarsyni, braut-
ryðjandi á þvi sviði. Kristmann ritar um ára-
bil á norsku og kemst í röð mest lesnu skáld-
*agnahöfunda á því máli, verður og viðlesinn
út um lönd, er m. a. þýddur á kinversku
(Hrúðarkjóllinn). Svo sem Kristmann, skrifar
Úalldór aðallega skáldsögur, og frá upphafi
a^eins á íslenzku, gagnstætt þeim löndum sín-
llrn, sem öfluðu sér heimsfrægðar með skáld-
shap. En þeir voru Jón Sveinsson (Nonni),
sem skrifaði á þýzku, leikritaskáldin Jóhann
Sigurjónsson og Guðmundur Kamban og skáld-
sagnahöfundarnir Gunnar Gunnarsson og
Kristmann Guðmundsson, sem skrifuðu ailir
á dönsku, nema Kristmann. Aðrir dönskurit-
andi höfundar, sem öfluðu sér viðurkenningar,
voru Friðrik Brekkan, Jón Björnsson, Þor-
steinn Stefánsson, Bjarni M. Gíslason og fleiri.
Gunnar skrifaði hvert öndvegisverkið af öðru,
og er Kirkjan á fjallinu mest þeirra. Um verð-
leika og frægð Halldórs þarf ekki að fjöiyrða.
Hann fékk Nóbelsverðlaun fyrstur islenzkra
manna. Þótt líta megi þannig á, að sum önnur
islenzk skáld befðu verðskuldað þessa sæmd
eigi síður en Halldór, þá orkar hitt eigi tvi-
mæiis, að hann er vel að heiðrinum kominn
fyrir önnur eins stórvirki og Sölku Völku,
Sjálfstætt fólk, Ljósvikinginn og íslandsklukk-
una. Og bann er fyrsti íslendingurinn eftir
Snorra, sem ryður sér braut til heimsfrægðar
með þvi að rita á móðurmáli sínu.
Dæmið um sigursæld Halldórs á sviði skáid-
sagnagerðar hefur tvímælalaust orðið til að
ýta mörgum fram á þann vettvang, enda geys-
ast nú ýmsir garpar fram á ritvöllinn. Meðal
hinna mikilbæfustu má telja Ólaf Jóhann Sig-
urðsson, sem náð liefur töfratökum á islenzku
máli um fiesta menn fram, og Guðmund
Danielsson, stórvirkan og kjarnmikinn rithöf-
und. Hafa þeir einna fyrstir höfunda vorra
plægt sunnlenðkan skáldaakur. Áður hafði
sú erjun heldur verið vanrækt á Suðurlandi.
Var nýjabragð og ilmur af uppskerunni, þegar
þeir auðguðu islenzkan bókmenntaforða Guð-
mundur með gróðrinum A bökkum Bolafljóts
og Ólafur Jóhann með Litbrigðum jarðarinnar,
auk margs fleira af líku tagi. Um leið víkkaði
svið skáldsögunnar á íslandi úr • dölum og
fjörðum binna landshlutanna suður á undir-
lendið við Sog og Þjórsá.
Meðal alls þess fjölda skáldsagna- og smá-
sagnahöfunda, sem lýst hafa þjóðlífinu á list-
rænan hátt, skulu aðeins þessir nefndir: Séra
Jón Thorarensen, höfundur Útnesjamanna,
sjómannasögu frá Suðurnesjum; Þórleifur
Bjarnason, sem reit m. a. Tröllið sagði, sterka
baráttusögu frá Hornströndum; Vilhjálmur S.
Vilhjálmsson, er lýsti trúlega verkalýðshreyf-
ingunni á Eyrarbakka; Óskar Aðalsteinn, sem
gerði sjómannalifinu á ísafirði prýðileg skil
(Grjót og gróður o. fl.); enn fremur Elías Mar,
höfund Vögguvisu, eftirminnilegrar Reykja-
víkursögu; Kristján Bender, sem reit Hinn
fordæmda, einkar vel gerða sögu um Júdas
ískariot, auk smásagna; Jón Dan, nærfærinn
smásagnasmiður; og Indriði G. Þorsteinsson,
sem vakti fyrst athygli með verðlaunasögunni
Blástör; Guðmundur L. Friðfinnsson, sem
ágætlega hefur lýst nútímasveitafólki Hinu-
megin við heiminn; Stefán Júliusson, er m. a.
hefur túlkað hug væringjans i Vesturvegi:
Leiðin lá til Vesturheims; Ármann Kr. Einars-
son, vinsæll barnabókahöfundur, sem þýddur
hefur verið á norsku og e. t. v. fleiri mál; og
Gunnar M. Magnúss, sem einnig hefur ritað
góðar barnabækur.
Eftir að Kristmann, Brekkan og Jón Björns-
son flytjast heim, rita þeir einungis á íslenzku,
og þá jöfnum höndum sögulegar skáldsögur,
smásögur og nútíðarrómana. En Sigurjón Jóns-
son, er vakið hafði m. a. athygli með nútíma-
ádeilusögum Silkikjólum og vaðmálsbuxum og
Glæsimennsku eftir 1920, en þagnað litlu
siðar, gekk í endurnýjun lifdaganna og
valdi sér á síðara tímabili rithöfundarferils
sins eingöngu yrkisefni frá söguöld. Er Ing-
vildur fögurkinn (1951) mest sagna hans af
þeim flokki.
Skáldsagnaritun tímabilsins verða eigi gerð
viðunandi skil, nema kvenna sé getið að
nokkru, enda þótt hlutur þeirra á því sviði
sé naumast jafn veigamikill og í ljóðagerðinni,
er síðar greinir frá. Á efri árum skrifaði Hulda
langa sögu, Dalafólk, í rómantískum anda
horfinnar tiðar sem andsvar við Sjálfstæðu
fólki Halldórs Laxness. Frá liðnum tíma eru
og helztu skáldsögur Elínborgar Lárusdóttur,
t. a. m. Strandarkirkja og Förumenn. Sögur
Guðrúnar frá Lundi bera blæ hetjudyrkunar
Gunnar Gunnarsson. Jakob Thorarensen.
Kristmann Guðmundss. Örn Arnarson.
Tómas Guðmundsson. Steinn Steinarr.
Snorri Iljartarson. Stephan G. Stephansson.
Guðmundur Friðjónss. Magnús Ásgeirsson.

Einar Benediktsson. Hannes Pétursson.
Afmælisblað VÍSIS
VÍSIR 50 ÁRA
89