Vísir - 14.12.1960, Qupperneq 100

Jónas B. Jóiisson
Skólahald í Reykjavík í 50 ár.
Fyrstu ráðagerðir um stofnun barnaskóla
í Reykjavík komu fram um svipað leyti og
bœrinn hlaut kaupstaðarrétlindi, en ekkert
varð úr frámkvæmdum fyrr en 18. febr. 1830,
er skóli tók til starfa i leiguhúsnæði hér í bæ,
og voru nemendur 15 að tölu. Þessi skóli
lagðist niður 1848 vegna fjárskorts.
Haustið 1862 var aftur stofnsettur barna-
skóli í Reykjavík, þá samkvæmt skipunarbréfi,
sem gefið var lit 1860, en Albingi hafði árið
áður lagt til við konung, að frumvarp um
Barnaskóla í Reykjavík yrði að lögum. Eru
því í ár 100 ár, síðan tekin var ákvörðun um
stofnun barnaskóla i liöfuðborginni, og hefur
verið hér samfelldur skóli siðan. Árið 1860
voru skráðir 1444 íbúar í Reykjavík og skóla-
börnin rúmlega 4% af íbúunum.
Starfið í barnaskólanum tók litlum breyt-
inguin fyrstu áratugina, skólinn fékk eigið hús-
næði fyrst 1883 og síðar 1898, er Miðbæjar-
skólinn var tekinn i notkun 19. okt. þ. á.
Árið 1910, hálfri öld eflir að skipun var
gefin út um stofnun barnaskóla í Reykjavik,
var mikil breyting á orðin í skólamálum bæj-
arins og reyndar landsins alls, þvi að þá voru
ný fræðslulög, bin fyrstu á íslandi, gengin í
gildi fyrir tveim árum. Helztu breytingarnar
voru vitaskuld þær, að fræðsluskylda var lög-
leidd 10—14 ára, lögðust þá skólagjöld niður,
og öll börn öðluðust rétt til skólavistar.
En hvernig var viðhorf manna til hinna
nýju skólalaga og til skólastarfsins um þessar
mundir? Sjálfsagt hefur skipt í tvö horn um
skoðanir manna þá eins og gerist og gengur
enn þann dag i dag.
Þegar flett er blöðum frá þessum árum,
l'innst furðulitið um skólamál. Kr. D. segir í
Isafoid um fræðsluskylduna og skólahald: „Það
kostar sjálfsagt eitthvað, en það er kostnaður
handa alþýðunni sjálfri og börnum hennar
til að gera þau að þeim mönnum, sem nú
lieyrast svo oft hinir fullorðnu kvarta um,
að þeir hafi ekki orðið sjálfir, sárlangað til
þess, en engan kost átt á því. Nú þarf að koma
sá tími, að þeim kosti sé engan hægt að svipta“.
Hjá V. G. og „sveitapresti“ kveður við annan
tón. Sveitaprestur telur barnafræðsluna eftir
fræðsluiögunum óhagfellda og óframkvæman-
lega lit um landið og draga æskulýðinn burt
úr sveitinni og meiri hluti þjóðarinnar lendi
í ráðleysisflani og ringulreið. Honum sýnist
árangur af kennslu ungra barna svo lítill, að
ekki svari kostnaði, og vill láta heimilin sjá
um ujipfræðsluna undir eftirliti presta. Hann
vill láta börnin njóta frelsis, gleði og áhyggju-
leysis, „en troða ekki í þau of miklu bók-
viti, gera þau ekki fullorðin fyrir tímann. Við
höfum enga þörf á lærðum börnum“.
V. G. telur, að fyrir skólakostnaðinn og
fræðsluskylduna fáist — „Ein kynslóð íslenzk
(næsta kynslóð yrði dönsk), sem kynni að
lesa og læra, en ekki að starfa og framleiða“.
— og „frjósamt land í eyði látið og örmagna
þjóð í kaupstöðum -— örmagna undir falskri
menntabyrði og skuldafjötrum, hungri og
veikindum".
Sem betur fer hafa lirakspár sem þessar
ekki rætzt. Með hverju ári hefur aukizt rækt-
un lands og lýðs. Stöðug gróska i atvinnu- og
menningarlífi þjóðarinnar siðustu 50 árin
birtist greinilega í þróun og vexti Reykjavikur-
bæjar. Að vísu heyrast oft enn sömu svart-
sýnu raddirnar, sömu hrakspárnar, en æska
þessa lands, sem hefur sennilega aldrei verið
100
Jónas B. Jónsson.
eins jöfn að glæsileilc og ménntun og nú, ber
hróður landsins enn sem fyrr langt út fyrir
landsteinana og á sífellt fleiri sviðum.
Fræffslulög og fræffslukerfi.
Árið 1910 höfðu skólarnir í Reykjavik starf-
að í 2 ár eftir nýjum fræðslulögum, og mætti
ætla, með þeim hefði orðið vart einliverra
breytinga í skólastarfinu. Svo mun þó ekki
hafa orðið. Hallgrímur Jónsson, fyrrverandi
slcólastjóri, segir í viðtali við Alþýðublaðið
1957, að skólahaldið hafi verið komið i það
horf, er fræðslulögin gengu i gildi, að „vér
breyttum engu i kennslu og starfsháttum i
vorum skóla, þegar lögin voru sett.“ Þessi
ummæli inerks skólamanns styðja þá skoðun,
að fræðslulög og fræðslukerfi eru fyrst og
fremst umgerð um víðtækt og þýðingarmikið
starf, sem er svo mjög einstaklingsbundið og
undir starfshæfni, eiginleikum og menntun
kennarans komið, að ytri áhrifa gætir þar
litið. Gleyma menn oft þessu þýðingarmikla
atriði, er þeir deila á fræðslukerfið. Fræðslu-
lög og námsskrá verða áhrifalitil þegar kenn-
ari veldur ekki starfi sínu, og góður kennari
litur á fræðslulög og námsskrá sem leiðbein-
ingu en eklci skipun.
Eins og kunnugt er, var einn þýðingarmesti
þáttur fræðslulaganna að koma á fræðsluskyldu,
fjögurra ára, frá 10—14 ára aldurs. Þetta á-
kvæði tryggði öllum börnum rétt til náms.
Skólaskyldan er i raun réttri fremur réttur
allra til náms en skylda. Þess vegna er oft-
Iega talað jöfnum höndum um skólaskyldu og
fræðsluskyldu, sem bendir til þess, að aðstand-
endum sé skylt að sjá börnum sinum fyrir
nauðsynlegri fræðslu, svo að þau geti náð
Ieikni í lestri og reikningi, sem er nauðsyn-
leg undirstaða til áframhaldandi fróðleiks-
öflunar.
Fræðslulögin veittu lieimild til þess að
lækka fræðsiuskyldualdurinn allt niður í 7 ára.
Fram til 1930 voru 8 og 9 ára börn tekin i
skólann gegn gjaldi, en vegna þrengsla var
tala þeirra mjög misjöfn. Foreldrar sóttu þó
æ fastar á um að koma 7—9 ára börnum i
skólann, og þegar Austurbæjarskólinn tók til
starfa, var fræðsluskyldualdurinn færður niður
i 8 ár, skv. heimild fræðslulaganna. Árlegur
skólatími var frá októberbyrjun fram í
miðjan maí. Hins vegar höfðu ýmsir áhuga-
samir kennarar vorskóla fyrir 7—9 ára börn,
og stóð hann fram í miðjan júni.
Árið 1926 voru gerðar smávægilegar breyt-
VÍSIR 50 ÁRA
ingar á fræðslulögunum, en árið 1936 voru
sett ný lög um fræðslu barna, og urðu þau
nýmæli helzt, að fræðsluskyldan lengdist i 7 ár
eða frá 7—14 ára aldurs. Árlegur skólatimi
breyttist einnig, 10—14 ára börnin byrjuðu
1. okt. og hættu 30. apríl eða höfðu 7 mánaða
skólagöngu. Yngri börnin voru 9% mánuð í
skóla, 1. sept. til 15 júní, höfðu aðeins 2
kennslustundir á dag þá 7 mánuði, er eldri
börnin voru i skóla, en aftur lengri daglega
kennslu þann 214 mánuð, er þau voru ein í
skólanum, þessi skipan hélzt, þar til ný fræðslu-
lög voru sett 1946. En þá var gerð mikil
breyting á fræðslukerfinu. Nú var fræðsluskyld-
an lengd um 1 ár eða í 8 ár í stað 7 áður.
Fullnaðarprófið, sem börn tóku við lok skyldu-
náms, var fellt niður, en i staðinn kom barna-
próf eftir 6 ár i barnaskóla. Þá tekur við gagn-
fræðastig, og eru fyrstu tvör ár þar skólaskyld.
Upp úr 2. bekk taka nemendur unglingapróf,
og lýkur þar með fræðsluskyldu þeirra.
Unglingaprófið veitir rétt til náms i 3ja
bekk gagnfræðastigs og inngöngu í iðnskóla.
Það tók nokkurn tíma að koma þessum breyt-
ingum á hér í Reykjavík. Síðasti hópurinn,
sem tók fullnaðarpróf, voru 14 ára börn árið
1948. Næsta vetur var fyrsti bekkur unglinga-
stigs i öllum barnaskólum bæjarins, án þess að
ncmendur hefðu lokið barnaprófi, og luku þeir
unglingaprófi 1950, var það fyrsta unglinga-
prófið hér í bæ. Fyrsta barnaprófið var tekið
1949.
Síðan 1946 liefur árlegur skólatimi verið
9 mánuðir hjá 7—9 ára börnum (1. sept. — 31.
maí), en 8 mánuðir bjá 10—12 ára börnum
og nemendum á gagnfræðastigi (1. okt. — 31.
maí). Þá breyttist einnig daglegur starfstimi
nokkuð.
Með lögunum 1946 urðu miklar breytingar
á fjármálum skólanna. Síðan greiðir ríkissjóð-
ur belming kostnaðar við gagnfræðaskóla
og öll kennslulaun, en við barnaskóla greiðir
bærinn % reksturskostnaðar, nema það, sem
snertir skólabyggingar, viðhald þeirra, svo
og húsgögn og kennslutæki, það greiðir ríkið
að hálfu. Kennaralaun við barnaskóla greiðir
ríkið að mestu.
Árið 1955 var enn gerð breyting á fræðslu-
lögunum, en sú breyting snertir mest fjármál
og samskipti ríkisvaldsins og sveitar- eða bæjar-
stjórna varðandi þau.
Til nokkurrar skýringar á skólakerfi okkar
er það sýnt á yfirlitsmynd á bls. 103. Á hana
vantar ýmsa sérskóla, sem eru í lausari tengslum
við skólakerfið.
Námsefni og kennsluhættir.
I „lögum um fræðslu barna“ frá 1907 segir,
hvað „hvert barn, sem er fullra 14 ára“ skuli
hafa lært, og er það eftirfarandi í islenzku
og reikningi:
„l.að lesa móðurmálið skýrt og áheyrilega og
geta sagt munnlega frá því, er það les;
það skal og geta gjört skriflega grein fyrir
efni, sem það þekkir vel, nokkurn veginn
ritvillulaust og mállýtalaust, það skal vita
nokkuð um merkustu menn vora, einkum
þá, er lifað hafa á síðustu öldum, og kunna
utanbókar nokkur islenzk kvæði, helzt ætt-
jarðarljóð og söguleg kvæði, og geta skýrt
rétt frá efni þeirra í óbundnu máli.
Afmælisblað VÍSIS