Vísir - 14.12.1960, Síða 121

Olafur Björsson
Þróun efnahagsmála
ísland
Á þeim 50 árum sem liðin eru frá þvi að
dagblaðið Visir hóf göngu sina liefur orðið
gjörbreyting i íslenzkum atvinnuháttum. Álirifa
hinna miklu tæknilegu framfara, sem tóku að
ryðja sér til rúms með hinni svonefndu iðn-
byltingu i Englandi á seinni hluta 18. aldar
tók ekki að gæta, hvað snerti islenzka fram-
leiðsluhætti, fyrr en á seinni helmingi 19. ald-
ar og þá raunar i smáum stil. Stofnun togara-
útgerðar hér á landi upp úr aldamótunum
1900 var fyrsta stóra skrefið í þá átt að lands-
menn tækju nútímatækni i þjónustu atvinnu-
vega sinna. Þróunin var þó hægfara fyrstu
tvo áratugi aldarinnar, enda olli fyrri heims-
styrjöjdin og afleiðingar hennar nokkrum
afturkipp. Á þriðja áratugnum urðu hinsvegar
miklar framfarir en aftur dró úr þeim á fjórða
tug aldarinnar af völdum heimskreppunnar
miklu. Seinni heimsstyrjöldin olli að visu nokk-
urri stöðnun í uppbyggingu atvinnuveganna,
en hagstæð viðskiptakjör á styrjaldarárunum
gerðu okkur kleift að safna nokkrum inn-
stæðum í erlendum gjaldeyri, sem skópu grund-
völl fyrir stórfelldum tæknilegum framförum
á nær öllum sviðum atvinnulifsins að styrj-
öldinni lokinni. Hefur sú þróun haldizt óslitið
til þessa dags, þótt nokkrir afturkippir hafi
komið um sinn vegna óhagstæðs verzlunar-
árferðis og óheppilegrar fjármálaþróunar inn-
anlands.
Verða hér á eftir í stuttu máli raktir nokkrir
mikilsverðustu þættir efnahagsþróunarinnar
á þessu 50 ára skeiði.
Fólksfjöldi og atvinnuskipting.
Á því 50 ára timabili, sem hér er um að
rseða hefur íbúafjöldi hér á iandi rúmlega
tvöfaldast. Árið 1910 var ibúatalan 85 þús.
manns, en í lok 1960 mun íbúatalan verða um
177 þús. Hefur fólksfjölgunin einkiim orðið ör
síðan 1940, en frá þeim tima hefur hún numið
um 2% á ári. Orsök hinnar miklu fólksfjölgun-
ar er fyrst og fremst lægri dánartala en áður
var, einkum minni ungbarnadauði.
En jafnframt fólksfjölguninni hefur orðið
mikil röskun á skiptingu fólksfjöldans milli
landshluta og einkum skiptingunni.
Árið 1910 bjó aðeins tæpur þriðjungur þjóð-
arinnar i kaupstöðum og kauptúnum með
300 íbúum eða fleiri, en árið 1959 nálægt %.
íbúatalo Reykjavíkur var árið 1910 11,6 þús.
eða tæplega 15% af íbúatölu landsins, en árið
1959 71 þús. eða rúmlega 40%.
Þessi mikli vöxtur þéttbýlisins á kostnað
sveitanna hefur orðið samhliða þeirri þróun
atvinnuskiptingarinnar, sem átt hefur sér stað
á tímabilinu. Árið 1910 var landbúnaðurinn
langstærsti atvinnuvegur þjóðarinnar, þannig
að 57% liandsmanna höfðu þá framfæri sitt
af honum, en 1950, sem er síðasta árið, sem
upplýsingar liggja fyrir um atvinnuskiptingu,
lifðu aðeins 19,9% þjóðarinnar af landbúnaði.
Má þó telja víst, að sú tala hafi lækkað siðan.
Þótt undarlegt kunni að virðast, hefur sá
hluti þjóðarinnar, sem lifir af fiskveiðum, á
sama tímabili lækkað úr 18,7% í 10,8% Skýr-
ingin á þessu er að nokkru leyti sú, að full-
i 1910-60
komnari skip og tæki hafa sparað mannafla
við fiskveiðar, og að nokkru sú, að störf við
fiskverkun, sem áður töldust til fiskveiða,
teljast nú iðnaðarstörf.
Þær atvinnugreinar, sem liinsvegar liafa
verið i vexti á þessu tímabili, eru fyrst og
fremst iðnaðurinn, en í öðru lagi verzlunin
og störf við samgöngur. Hefur hundraðstala
þeirra, sem vinna að iðnaði, hækkað úr 8,3%
í 32,5% og þeirra, er stunda störf við verzlun
og samgöngur úr 8,3% i 17,9%. Þær atvinnu-
greinar, er einkum hafa verið í vexti á tíma-
bilinu, eru að jafnaði staðsettar i kaupstöðum
og stærri kauptúnum, þannig að náið samband
er milli þeirra breytinga, sem orðið hafa á
búsetu landsmanna og þróun atvinnuskipting-
arinnar.
Þróun landbúnaðarins.
Um síðastliðin aldamót voru íslendingar
bændaþjóð, þar sein meira en helmingur þjóð-
arinnar iifði af þeim atvinnuvegi. En þótt
landbúnaðurinn hafi siðan dregist svo saman,
sem raun er á, bæði að því er snertir tölu
þeirra, er við landbúnað starfa og i enn rikara
mæli að þvi ei' snertir Jiann hluta þjoðarinnar,
er stundar landbunaðarstörf, þa fer Jivi fjarri,
að landbúnaðarframleiðslan liafi minnkað á
þessu árabili.
Aðalbúgreinar íslendinga liafa sem kunnugt
er frá aldaöðti verið nautpeningsrækt og sauð-
fjárrækt. En þrátt fyrir fólksfækkunina í
sveitum landsins hefur nautpeningseign lands-
manna um það bil tvöfaidast á umræddu tíma-
bili en sauðfjáreignin aukist um nær 50%.
Aukning landbúnaðarframleiðslunnar er þó
meiri að tiltölu en aukningu bústofnsins nem-
ur, þar sem betri fóðrun og hirðing búpenings
leiðir til aukningar þeirra afurða, er hann
gefur af sér, þannig mun kýrnyt nú t. d. um
50% meiri en fyrir 50 árum.
Heyfengur á ræktuðu landi hefur á þessu
tímabili 5—6-faldast, þannig að enda þótt
útheysfengur sé nú aðeins helmingur á við
Jiað, sem þá var, er um stórkostlega afraksturs-
aukningu að ræða á þvi sviði.
Landbúnaðarframleiðslan hefur þannig auk-
izt verulega þrátt fyrir fólksfækkunina i sveit-
unum, og er slíkt árangur þeirra miklu fram-
fara, sem orðið hafa i landbúnaðinum á þessu
timabili, sökum aukinna ræktunarframkvæmda,
betri hirðingar og fóðrunar búfjár og síðast
en ekki sízt vélvæðingar landbúnaðarins. Jarða-
bætur i sináum stil hófust þegar á seinni
hluta 18. aldar, en öll framþróun i þelm
Ólafur Björnsson.
efnum var þó mjög liægfara til loka 19. aldar-
innar og raunar fram á 3. tug þessarar
aldar. Milli 1880—90 voru stofnaðir 4 búnaðar-
skólar hér á landi, sinn i hverjum lands-
fjórðungi, og hefur starfsemi þeirra síðan
haft ómetanlega þýðingu fyrir menntun bænda-
efna og annað er til framfara mátti horfa
fyrir landbúnaðinn. Um siðustu aldamót var
Búnaða/félag íslands stofnað og skömmu siðar
Ræktunarsjóður íslands. Hafa báðar Jiessar
stofnanir ásamt bændaskólunum verið mikil
lyftistöng framfara i iandbúnaðinum. Þröng-
ur fjárhagur bænda var þó enn Þrándur í
Götu meiri háttar átaka i búnaðarframkvæmd-
unum, þótt nokkrir styrkir befðu að visu
verið veittir öðru hverju í þessu skyni af
hálfu Jiess opinbera allt frá þvi á ofanverðri
18. öld, að ríkissjóður Dana tók að veita
nokkur verðlaun Jseim bændum er fram úr
sköruðu um athafnir á sviði jarðabóta.
Með jarðræktarlögunum frá 1923 voru fram-
lög hins opinbera til jarðabóta hinsvegar mjög
aukin, jafnframt þvi að fastari skipan var
komið á slikar styrkveitingar en áður. Fóru
jarðabótaframkvæmdirnar mjög i vöxt eftir
setningu jarðræktarlaganna, Jiannig að tala
unninna dagsverka að jarðabótum óx úr 102
þús. að meðaltali árin 1921—23 i 494 þús.
árin 1925—30. Árin 1931—35 nam sú tala
638 þús. Árið 1936 voru sett ný jarðræktarlög,
sem höfðu i för með sér nokkra hækluin fram-
laga i þessu skyni frá Jiví sem áður var, jafn-
framt þvi að sú breyting var gerð á fyrir-
komulagi styrkjanna að Jieir voru framvegis
miðaðir við afköst en eigi tölu dagsverka,
svo sem áður hafði verið.
Þrátt fyrir hækkun styrkja til jarðafcóta
samkvæmt hinum nýju jarðræktarlögum jukust
jarðabótaframkvæmdir þó ekki á næstu árum
fram að heimstyrjöldinni síðari. Hefur það
áfall, sem landbúnaðurinn varð fyrir um þetta
leyti vegna sauðfjársjúkdómanna, er um Jiað
leyti bárust til iandsins, óefað valdið hér mestu.
Á seinni beimsstyrjaldarárunum varð verulegur
samdráttur i jarðabótaframkvæmdum vegna
örðugleika af.völdum styrjaldarinnar, Jsótt hag-
ur bænda færi að öðru leyti batnandi á þvi
tímabili, sökum hagstæðara afurðaverðs.
Eftir seinni heimsstyrjöldina hófst hinsvegar
mesta framfaraskeið, sem orðið hefur á skömm-
um tima í sögu islenzks landbúnaðar. Hefur
það 15 ára timabil, sem siðan er liðið, ein-
kennzt af þeirri öru þróun vélvæðingar í
iandbúnaðinum, sem siðan hefur átt sér stað.
Vélvæðingin hefur gert það kleift að auka
framleiðsluafköst 'í landbúnaðinum, enda þótt
veruleg fólksfækkun hafi þar átt sér stað.
Jafnframt hefur sökum vélvæðingarinnar, verið
unnt að auka mjög ræktunarframkvæmdirnar.
Má þar til nefna árangur þann, er náðst hefur
með þvi að taka i notkun hinar stórvirku
skurðgröfur.
Árangur þessarar Jiróunar er sá, að nú fer
mestöll heyöfiun bænda fram á ræktuðu landi.
Fyrir 50 árum var heyfengur landsmanna um
1% millj. hesta, þar af þriðjungur, eða um
Vi millj. hesta, töðufengur. Árið 1957 var hey-
Afmælisblað VÍSIS
VlSIR 50 ÁRA
121