Vísir - 04.12.1962, Blaðsíða 9

V í SIR . Þriðjudagur 4. desember 1962.
9
ÞaS er einkennilegt að eins
og íslendingar hafa ætíð ver-
iö mikil sagnaþjóð eru frá-
sagnir og lýsingar af miklum
söguiegum viðburðum oft
mjög fáorðar og óljósar.
Þannig er þvi m. a. farið með
hinn fræga Kópavogsfund
1662, en 300 ára afmælis hans
var minnzt f sumar. Samtfma
frásagnir af honum gefa ótrú-
lega Iitla skýringu á þeim
öflum sém þar voru að verki,
eða hvert raunverulegt eðli
Kópavogseiðanna var.
Sigurður Ólason lögfræðingur
hefur rannsakað þetta mál og
birtist hér úr þeim athugunum.
Spumingin er, hvort sá skiln-
ingur sé réttur sem ríkjandi
hefur verið, að Danakonungur
hafi ætlazt til að óskorað
einveldi væri lögleitt hér á
landi.
TTafi í raun og sannleika verið
J"1' svo til ætlazt, að óskorað
einveldi væri lögleitt hér á landi
með Kópavogssamþykkt 1662,
hlaut það að verða fyrsta verk
konungs, að leggja Alþingi þegar
niður, taka löggjafarvaldið til
sín að fullu, og gera nýja skipan
um dómsmál og réttarfar, í Ifk-
ingu við það, sem gert var í
Danmörku og Noregi,. Annað gat
ekki samþýðzt hinu nýja skipu-
lagi konungseinveldis. Ekki lágu
heldur neinar sérstakar ástæður
til að slá þessum breytingum á
frest hér á landi, frekar en í
öðrum ríkjum Danakonungs.
Reynslan varð hins vegar sú,
að konungur haggaði engu né
breytti um stjórnarfar landsins
og stjómarhætti eftir Kópavogs-
eiða. Alþingi starfaði áfram eins
og áður, og má segja, að liðið
hafi tveir eða jafnvel fjórir ára-
tugir, án þess nokkur breyting
yrði á starfi þess eða réttar-
stöðu. Konungur hafði að vísu
oft gripið inn f starfssvið Alþing-
is, bæði um löggjafar- og dóms-
málefni, enda var vald þess og
réttarstaða (orðin) mjög óljós á
marga lund. Vitanlega hélt kon-
ungsvaldið áfram að færa út
kvíamar hér á landi, samhliða
því, að valdi og virðingu Alþingis
ímignaði. En þessi þróun verður
þó ekki sett að neinu verulegu
í sambandi við Kópavogssam-
þykktina sérstaklega. Sjálfir
hafa Islendingar litið svo á, að
samþykktin breytti engu um að-
stöðu Alþingis, enda hafa þeir
ekki svo mikið við, að geta henn-
ar að neinu f næstu Alþingisbók
á eftir.
Cama verður uppi á teningunum
hvað snertir dómsmál og
réttarfar í landinu eftir Kópa-
vogseiða. Þar verður heldur ekki
nein breyting, fyrr en löngu sfð-
ar. Alþingi kaus lögmenn sem
áður, allt til 1695, og dómaskip-
un, sýslumenn, lögþing og yfir-
réttur, héizt í óbreyttu horfi.
Meira að segja Hæstiréttur kon-
ungs, sem stofnaður var með
einveldistökunní í Danmörku og
Noregi, hafði ekki um íslenzk
dómsmál að fjalla, fyrr\en seint
á 18. öld, og þá sem undantekn-
ing og samkvæmt leyfi konungs
hverju sinni. Stjórngæzlan í
iandinu var áfram í höndum hirð
stjóra (höfuðsmanns), eins og
verið hafði. Engin breyting var
gerð á embættaskipun eða emb-
jittismannastétt landsins, á
neinu 'sviði.
Eins og sjá má af þessu voru
stjómarhættir landsins þannig að
öllu óbreyttir áfram, þrátt fyrir
margnefnda „einveldis“-skuld-
bindingu, algerlega andstætt
því, sem gerðist í Danmörku eða
Noregi, þar sem öllu var bylt og
um rótað á þeim sviðum.
TVTú er ekki um að villast, að
óbreytt stjómarfar í landinu
gat ekki samrýmzt þeirri nýju
skipan mála, sem einveldi hafði
f för með sér. Er þá tvennt til:
Annað hvort hafi konungur ekki
kært sig um að fylgja einveldis-
skuldbindingunni eftir, e ð a að
ekki hafi f rauninni verið um
slíka skuldbindingu að ræða,
nema þá tii einhverra mála-
mynda, svo sem getið hefur ver-
ið til hér að framan.
Fyrri skýringin, sem sagnfræð
ingar munu yfirleitt hallast að,
sýnist ekki alls kostar trúleg, a.
m. k. ef það er rétt sem fram er
haldið, að konungur hafi lagt
slíkt ofurkapp á að þvinga ein-
veldinu upp á Islendinga, að
hann hafi ekki skirrzt við að
senda herlið til landsins, og lát-
ið með blóðugum hótunum kúga
íslendinga, og fyrirmenn þeirra
beygða og grátandi, til þess að
undirrita nauðungareiða. Er þá
vant að sjá, hvers vegna konung-
ur „missti glæpinn“ svo fljótt,
eða sleppti honum úr hendi, í
stað þess að fylgja honum eftir.
ess vegna sýnist hin skýringin
öllu líklegri, nfl. að konung-
ur hafi í rauninni ekkert verið
áfram um að þvinga fram ein-
veldi á íslandi, en einungis þurft
að látá Hta s.vp út, vegna ann-
arra þegna sinna óg rfkja. Aðal-
atriðið var hins vegar,, að fá
erfðakonungdæmið staðfest.
Þess vegna var ekkert því til
fyrirstöðu, að Bjelke tæki upp
samninga við íslendinga um önn-
ur atriði undirskriftaskjalsins,
(enda þótt slíkt hlyti að sjálf-
sögðu að fara með nokkurri
leynd). Mátti þá og einu gilda
þó að skjalið væri ekki sem
greinilegast, og þótt íslendingar
skrifuðu undir með skilyrðum og
fyrirvörum, svo sem áður hefur
verið rakið. Annars má sjálf-
sagt teygja það og túlka á ýmsa
vegu, hvað í samþykktinni fólst,
en sú túlkun hlýtur þar úr að
skera, sem reynslan sannaði, nfl.,
að allt stjómarfar hélzt f óbreyttu
horfi í landinu um langa hrfð,
þannig að scgja má, að einveidið
hafi nánast verið form eitt eða
máiamyndagemingur, eins og frá
þeim hlutum var gengið á Kópa-
vogsþingi.
t frá þessu virðist það vel
mega til sanns vegar færa,
að enda þótt Kópavogsfundurinn
1662 verði aldrei talinn hugnan-
legur kapftuli í sögu okkar ís-
lendinga, þá hafi hann samt að
líkindum verið málaður óþarflega
svörtum litum til þessa. Það er
ekki annað en ýkjur, að tala um
fundinn sem „mestu svívirðingar-
stund“ og „niðurlæging" f allri
sögu okkar, og bregða forfeðrun-
um um „þýlyndi og vesaldóm",
svo sem gert hefur verið f þessu
sambandi. Hitt er þó enn ómak-
legra, að níða og sverta minn-
ingu þeirra öndvegismanna þjóð-
arinnar, sem stóðu í eldlínunni
þessa erfiðu daga fyrir þrjú
hundruð árum.
Tjegar minnzt er Kópavogseið-
anna 1662 verður frásögnin
um ofbeldi og ógnanir höfuðs-
mannsins, Hinriks Bjelke, jafnan
efst í huga íslendinga, eins og
sagan hefur verið túlkuð til þessa
Skal hér að endingu vikið að
henni nokkuð nánar.
Þannig hefur verið frá því
skýrt, að Brynjólfur biskup hafi
í fyrstu viljað færast undan að
skrifa undir eiðskjalið, en höf-
uðsmaður hafi þá ekki haft nein-
ar sveiflur og bent á hermenn-
ina, sem stóðu umhverfis með
brugðnum byssum, og spurt
hvort þeir „sæju þessa“ Hafi
biskup þá glúpnað og þingheim-
ur, sömuleiðis Árni Oddsson, sem
þó hafi enn þæfzt nokkuð fyrir,
en að lokum skrifað grátandi
undir, og síðan aðrir þinmenn.
essari sögu hefur verið mjög
á lofti haldið, og jafnan til
hennar vitnað um svívirðilegt
framferði Dana hér á landi á liðn
um öldum. Hafi íslendingar þann
ig; fyrir ofbeldi og ógnanir Hin-
riks Bjelke, verið kúgaðir undir
gínandi byssukjöftum til þess að
afsala sér frelsi og fornum lands-
réttindum. Þannig hefur sagan
verið túlkuð nú síðustu áratugi
(Saga þessi kom fyrir almenn-
ingssjónir í það mund, er sjálf-
stæðisbaráttan og átökin um
„Uppkastið“ svonefnda stóð sem
hæst. Var hún þá enda óspart
notuð, og mun hafa þótt koma
fram á „heppilegum" tíma), og
í því formi er hún tekin upp í
kennslubækur, við æðri og lægri
skóla landsins, sem óhrekjandi
söguleg staðreynd. Og þannig var
til hennar vitnað í sambandi við
„afmælið“ um daginn.
Ég hef minnzt C. það fyrr í
þessum greinum, að mjög verði
að gjalda varhuga við þessari
frásögn. Liggja til þess margar
ástæður, sem sumar er áður drep
ið á, svo sem þær, að ólíklegt
sé að konungur hafi þurft eða
Framhald á bls. 10.
Sigurður Ólason
Eftir Sigurð Ólason lögfræðing
(