Vísir - 07.10.1965, Side 7

V1SIR . Fimmtudagur 7. október 1965.
ii~i iii ■■n riniimtiBiMiiiM—n—■ii*wnTT i
• JÓNAS KRISTJÁNSSON:
MAÐURINN, MANNFÉLAGIÐ OG MENNINGIN
Kirkjan
IZ'irkjan er ekki svipur hjá
sjón nú á dögum. Víða
gegnir kristin kirkja vart öðru
hlutverki en guðsþjónustu og er
það mikil brevting frá því sem
áður var, þegar kirkjan var allt
í öllu.
Fyrir þúsund árum
var kirkjan miðpunktur vest-
rænnar menningar. Biskupar
hennar sameinuðu andlegt og
veraldlegt vald. Þeir önnuðust
ekki aðeins trúmálin, heldur
voru þeir einnig lénsherrar, inn
heimtu skatta og skyldur og
fóru fyrir vígalegum herjum.
Hjá kirkjunni var mesti auð-
Iurinn saman kominn. Engin
stofnun né einstaklingar komust
í hálfkvisti við auðæfi kirkjunn-
ar i löndum og lausum aurum.
Öll menntun var rekin af kirkj
unni. Hún hafði raunar einokun
á allri fræðslu. Allir embættis-
menn voru lærðir í kirkjuskólum
og kirkjunnar menn voru fjöl-
mennir í hópi æðstu embættis-
manna.
Kirkjan hélt einnig uppi menn
ingunni. Hún lét reisa voldug
og dýr musteri, klaustur og
kastala. Hún var vemdari húsa-
meistara, myndhöggvara og mál
ara og veitti þeim verkefnin.
Hún var líka tryggingastofnun
þess tíma. Hún rak sjúkrahús
og annaðist ölmusumenn. Hún
gerði lífsþreyttu fólki kleift að
gerast leikbræður í klaustrum.
tók við eigum þess og veitti því
í þess stað aðhlynningu til
dauðadags.
Kirkjan var ekki aðeins efna
hagslega óháð ríkisvaldinu, held
ur hafði hún óhemjulegt póli-
tískt vald, oft meira vald en
ríkisvaldið sjálft.
Á þessum tíma var kirkjan
líka skemmtistaður. Menn komu
í kirkju 'og sáu helgileiki og
heyrðu tónlist, menn drukku þar
og sömdu um viðskipti sín.
Kirkjan var miðpunktur tilv%r-
unnar .
A löngum tíma missti kirkjan
smám saman þessi verkefni
úr höndum sínum, og einbeitti
sér æ meira að trúarlegu verk-
efni sínu. Mesta hrun kirkjunn-
ar varð f siðaskiptunum, og þró-
unin síðan hefur verið í sömu
átt.
Biskupar kirkjunnar gegna
ekki lengur veraldlegum embætt
um. Auður kirkjunnar er smá-
vægilegur miðað við auð stofn
ana og fyrirtækja. Menntun og
uppfræðsla er nú verkefni ríkis-
valdsins. Ríkir menn og ríkis-
valdið hafa tekið að sér vemd
un listanna, að láta reisa glæsi
hallir og prýða listaverkum. Rík
isvaldið og að nokkru leyti einka
fyrirtæki hafa tekið að sér trygg
ingar og heilsugæzlu. Kirkjan
hefur víða lítið sem ekkert póli
tískt vald. Kirkjan er hætt að
vera skemmtistaður og menn
fara í hennar stað í leikhús, á
tónleika og f veitingahús. Menn
leita ekki lengur til presta, held-
ur lækna og sálfræðinga.
Á síðustu öld hefur kirkjan
einnig misst einkarétt sinn á
heimspeki og siðfræði. Fríþenkj
arar hafa slitið hvort tveggja úr
tengslum við kirkjuna, þannig
að hún situr uppi með guðs-
trúna eina eftir.
í kaþólskum löndum tekur
meiri hluti fólks hverfandi lítið
mark á kirkjunni og enn minna
í löndum mótmælenda, þar sem
kirkjan er orðin að afar lítil-
fjörlegri stofnun í útjaðri sam-
félagsins.
BOICVIT —
Framhald af bls. 9.
um að krota á með blýanti. En
þegar ég kom til sr. Sæmundar
í Hraungerði til þess að læra
undir skóla, þá var það eitt af
þvf fyrsta, sem ég sá, að ég
hafði byrjað öfugt að draga upp
marga stafina f skrifletrinu. Við
vorum 19, sem fermdust sam-
an. Daginn áður en við vorum
fermd, spurði presturinn okkur
að því, hve mörg við værum í
hópnum, sem kynnum að skrifa
nafnið okkar. Við vorum fimm,
sem reyndum það.“
Þannig mætti lengi halda á-
fram að telja fram dæmi úr mikl
um fjöjda heimilda. Þau bénda
til þess, að allt fram undir síð-
ustu aldamót eða lengur skorti
mikið á, að kunnátta í skrift,
hvað þá reikningi, væri almenn
þótt svo ætti að heita, að flestir
væru læsir.
Sáðmenn og sein-
tekin uppskera.
Margir ungir menntamenn á
19. öld gerðu sér ljóst, að eymd
arkjör þjóðarinnar voru ekki
eingöngu slæmu stjórnarfari og
harðærum að kenna, heldur
einnig menntunarskorti og bág-
borinni verkmenningu.
Baldvin Einarsson stofnar til
útgáfu Ármanns á Alþingi 1829
og reynir þar að kynna þjóðinni
hagnýta búnaðarþætti. Hann
notar eins konar söguform f þvf
skyni að gera þessa fræðslu
sem aðgengilegasta. Baldvin
taldi menntun alþýðu og aukna
almenna fræðslu vera undir-
stöðu þess, að íslendingar gætu
hlotið sjálfstæði.
Þótt þeir þættir í baráttu
Fjölnismanna, sem mesta at-
hygli hafa vakið, beindust eink-
um að fagurfræðilegum efnum,
höfðu þeir félagar eigi að síð-
ur opin augu fyrir umbótum á
öðrum sviðum. Tómas gerði vfð-
reist um Evrópu í þeim tilgangi
sérstaklega að gefa gætur ýms-
um þáttum úr verkmenningu
annarra þjóða, sem Islendingum
mættu að gagni koma. Fjöln-
ismenn boðuðu aukna menntun
ekki aðeins sem leið til fegurra
lífs heldur einnig til betri af-
komu.
Við umræður á Alþingi 1859
.um stofnun bamaskóla f Reykja
vík, fórust Jóni Sigurðssyni svo
orð f þingræðu: „Mér þykir
það merkilegt, að nokkur
menntaður maður skuli segja,
að bamaskóli sé þrældóms-
merki á enni manna — Það er
álitin hvers lands hin fyrsta
nauðsyn að hafa skóla og
kennslu handa bömum — Vér
tölum ekki um að stofna skóla
undir sérstökum kringumstæð-
um, heldur skóla, sem á að
standa um langan aldur, um
þetta er ekki til neins að ganga
fyrir hvers manns dyr og fara
að leita atkvæða um, hverjir
vilji hafa skóla eða ekki, það
gengi næst þvf að fara að
spyrja bömin sjálf og leita at-
kvæða þeirra um hvort þau
vilji fara f skóla eða ekki. Ef
nauðsyn er á bamaskóla, þá
þarf ekki meira, þá er sjálf-
sagt að stofna skólann."
Marga fleiri 19 .aldar menn
mættj nefna, sem gerðust sáð-
menn þeirrar hugsjónar að auka
almenna menntun og þekkingu
landsmanna, þjóðinni til and-
legra og efnalegra framfara.
En tíminn var ekki fullnaður.
Heil kynslóð, mótuð af hinum
gömlu þjóðfélagsháttum, þurfti
enn að ganga til grafar, áður en
akurinn stæði fullþroska til upp-
skem. íslendingar áttu eftir að
læra lexíu, sem var þeim ný-
stárleg: Bókvitið verður f ask-
ana látið.
Arðbær þekking.
Á áranum upp úr 1840 tóku
Islendingar lítils háttar að
sækja sjó á þilskipum. Útgerð
þessi hófst norðan og vestan
lands, en frá 1870 og fram yfir
aldamót færðist þilskipaútgerð-
in mjög í vöxt við Faxaflóa.
Jafnframt lagðist sjósókn á opn-
um bátum víða að mestu niður.
En íslendingum var til lítils
„að ætla sér að eignast skip“
ef „enginn kunni að sigla."
Þetta var ungum sjómanni
ljóst, sem alizt hafði upp við
sjósókn á þilskipum og gerðist
brautryðjandi menntunar til
handa íslenzkum skipstjómar-
mönnum.
Markús Bjamason lærði sjó-
mennsku undir handarjaðri
frænda sfns, sem var einn
hinna fyrstu skútuskipstjóra.
Um tvftugsaldur varð Markús
stýrimaður og brauzt þá í því
að læra reikningsreglur stýri-
mannafræði hjá sr, Eiríki Briem
og fór svo sjálfur að kenna
ungum sjómönnum þau fræði.
Hann lauk fullnaðarprófi f
stýrimannafræði í Kaupmanna-
höfn liðlega þrítugur og var um
mörg ár skipstjóri á þilskipum
frá Reykjavík. Við stofnun
Stýrimannaskólans (um 1890)
varð hann forstöðumaður skól-
ans. í sinni fyrstu skólasetning-
arræðu sagðist hann vænta
þess, að með þéssari nytsömu
skólastofnun væri fengin trygg
ing fyrir því, að þilskipaútvegur
vor gæti þrifizt og borið þann
ávöxt, sem menn hefðu lengi
þráð. Landið gæti þá fyrst átt
von verulegra framfara, er þil-
skipaútvegur væri kominn í
rétt horf og öflugur orðinn og
vér hefðum fengið nokkurt vald
yfir auðæfum sjávarins. En eft-
ir því sem þekking skipstjór-
anna ykist. yrði meiri arðs von
af þilskipaútgerðinni.
Um svipað leyti og þessi tíð
indi gerðust í sjávarútvegi,
hleypir ungur bóndasonur
heimdraganum úr átthögum sfn
um og heldur til Skotlands. Er-
indi hans var að læra til jarð-
yrkju og kynnast nýjum búskap
arháttum Þessi maður var Torfi
Bjarnason, sem eftir heimkom-
una stofnaði fyrsta íslenzka bún
aðarskólann, í Ólafsdal (um
1880). Bændur gátu ekk; kom-
izt hjá að viðurkenna, að sumar
þeirra nýunga, sem Torfi kom
heim með sér, væra til bóta.
Skozku ljáirnir, se hann kenndi
mönnum að nota, voru að lík-
indum sú mesta verkbót er orð
ið hafði f landbúnaði, allt frá
landnámstíð og fram á daga vél
væðingarinnar.
Frá stofnun búnaðarskólans í
Ólafsdal segir m.a. þannig f
samtímafrétt: „Kennslutími hins
nýja búnaðarskóla er tvö ár —
Af verklegum námsgreinum
skal kenna að nota plóg, hesta-
reku og önnur sléttunarverk-
færi, vatnsveitingar, mýraþurrk
un, matjurtarækt, fóðurjurta-
rækt, notkun alls kyns áburðar
að gera grjótgirðingar, sprengja
grjót, vinna að heyvinnu og
stjórna henni, smfðar, einkum
aðgerð á verkfærum, landmæl-
ingar ofl. í bóklegum námsgrein
um fá piltar tilsögn á vetrum
og era hinar helztu þessar:
reikningur, efnafræði, jarðrækt
arfræði, grasafræði, áburðar-
fræði, um vatnsveitingar, um
hagfræði f búnaði, undirstöðuat
riði í uppdráttarlist oTl.“
Með stofnun búnaðarskólans
í Ólafsdal var verkleg og fræði-
leg þekking f landbúnaði, eins
og hún þá gerðist með öðrum
þjóðum, flutt iim f landið. Hag
nýti slfkrar kunnáttu gat ekki
dulizt bændum til lengdar og
innan fárra ára höfðu risið upp
þrír bændaskólar: á Hólum, Eið-
um og Hvanneyri.
Bættur efnahagur þjóðarinn-
ar, sem leiddi af eflingu útgerð-
arinnar og umbótum í landbún-
aði, varð til þess að rjúfa kyrr-
stöðuna og koma af stað nýj-
um þjóðlífshræringum. Verzlun
in flyzt smám saman til inn-
lendra aðila, samvinnuhreyfing-
in nær fótfestu. Félagsstarfsemi
fer vaxandi og til landsins ber-
ast erlendar félagshreyfingar
svo sem stórstúkan og síðar
ungmennafélögin.
Samskipti manna innan lands
aukast og sjóndeildarhringurinn
vfkkar hjá ungu kynslóðinni.
Samgöngur verða greiðari á sjó
og landi. Og loks árið 1906,
kemur hið mikla töfratæki, sím
inn, sem öðru fremur leiddi til
gerbreytinga á mörgum sviðum
þjóðlífsins.
öll stóð þessi vorleysing í
þjóðfélaginu f beinu eða óbeinu
samb. við almenna menntun
Stundum var bætt menntunará-
stand forsenda þess, að breyt-
ingar til bóta gætu átt sér stað,
en stundum leiddi nýskipan í
atvinnu- og félagsmálum til
brýnnar þarfar á bættri og auk
inni almennri og hagnýtri
menntun.
Á síðustu áratugum 19. aldar
innar rfsa upp allmargar skóla-
stofnanir: Læknaskólinn, Flens-
borgarskólinn, Möðravallaskóli,
kvennaskólar og rétt eftir alda-
mótin Iðnskólinn og Verzlun-
arskólinn. Bamaskólum fjölgar
nokkuð og vfsir að kennara-
menntun verður til.
Almenn og skipulegt skóla-
nám allra landsins barna var
nú orðið að brýnni nauðsyn fyr
ir íslenzka þjóðfélagið, sem var
í deiglu nýs tíma.
Fræðslulögin 1907.
Við upphaf 20. aldarinnar
hafði bamaskólum, styrktum úr
landssjóðj fjölgað svo, að nær
helmingur bama á skólaaldri
naut þá (1903) einhverrar skóla
göngu Á þessum áram veitti
Alþingi dr. Guðmundi Finnboga-
synj styrk til að kynna sér
skólamál erlendis og í fram-
haldi af því, íslenzk skólamál.
Hann ferðaðist um allt ísland,
kynnti sér skólastarf og mennt-
unarástand og samdi að því
búnu frumvarp til fræðslulaga
sem lagt var fyrir Alþingi 1905.
Málið náði þá ekki fram að
ganga en á þinginu 1907 var
frumvarpið samþykkt svo til ó-
breytt. Lögin komu til fram-
kvæmda árið eftir, 1908.
Samkvæmt fræðslulögunum
áttu heimilin sjálf að annast
kennslu bama f lestri og skrift
til 10 ára aldurs. Böm 10-14
ára skyldu sækja skóla a.m.k. 6
mánuði á ári. Við fullnaðarpróf
um 14 ára aldur, var krafizt
nokkurrar kunnáttu f lestri,
réttritun, skriflegri og munn-
legri frásögn, skrift, kristnum
fræðum, fjórum höfuðgreinum
reiknings, og að vita skil á nátt-
úru íslands, legu landa í Norð-
urálfu og niðurskipan heimsálf-
anna á hnettinum. Áttu nem-
endur f því sambandi að kunna
að nota landabréf. Þá skyldi
einnig kennt um merka íslend-
inga, einkum á seinni öldum,
nokkur ættjarðarkvæði numin
og einföld sönglög.
Þar sem fastir skólar voru,
átti að kenna meira í landa-
fræði og auk þess íslandssögu
og náttúrufræði.
Með tilkomu fræðslulaganna
1907 verða þessar meginbreyt-
ingar á uppfræðslu bama og
unglinga: Tiltekin fræðsla er
Iögboðin og krafizt er miklu
meiri kunnáttu og á fleiri svið
um en áður hafði tíðkazt. öll
böm skyldu hljóta þessa
fræðslu og fá til þess sem jafn
asta aðstöðu eftir því sem við
yrði komið.
Samhliða var með tilkomu
Kennaraskólans samræmd
menntun kennaranna og tryggt
að f því efni væru uppfylltar
ákveðnar kröfur.
íslendingar búa að verulegu
leyti ennþá að fræðslulögunum
frá 1907. I meginatriðum hafa
ekki orðið stórstfgar breytingar
á framsetningu kennslunnar, inn
taki og magnj námsefnisins eða
árangri námsins. Markmið og
leiðir skólans era að mestu leyti
óbreytt. Aðalmunurinn liggur í
lengingu námstímans, sem ger
ir fært að komast nokkru
lengra eftir hinum troðnu slóð-
um fremur en lagt hafi verið inn
á aðrar nýjar.
Helztu breytingarnar, sem
orðið hafa á fræðsluskipan frá
setningu fyrstu fræðslulaganna
era þessar: Skólasókn byrjar
yfirleitt við 7 ára aldur. Árleg-
ur námstími hefur víða lengzt.
Með fræðslulögunum frá 1946
var skólaskylda lengd um eitt
ár, til 15 ára aldurs, og hefur
það komizt í framkvæmd í kaup
stöðum. Þá var skólakerfið einn
ig gert samfellt, þannig að próf
frá einu skólastigi giltu til inn-
töku á annað. Verknámsákvæði
laganna frá 1946, sem fólu f sér
aðalbreytinguna frá fyrri skipan
hafa lítt komið til framkvæmda
Með fræðslulögunum frá 1907
og framkvæmd þeirra var sú
stefna mörkuð, að skólamir
ættu fyrst og fremst að veita
þekkingu á afmörkuðum svið-
um og tiltekna að magni, en
síður hirt um að rækta hæfi-
leika til að brjóta viðfangsefni
til mergjar með sjálfstæðum at-
hugunum. Þetta var eðlilegt,
miðað við þjóðfélagsaðstæður.
Vankunnátta og fáfræði á ýms
um sviðum var svo almenn, að
þörfin var brýnust fyrir beina
undirstöðuþekkingu. Kennslan
varð miðlun staðreynda, sem
nemendur skyldu leitast við að
muna. Skólinn lagði námsefnið
fremur fram í því formi, að
svona væri þetta eða hitt, held
ur en að láta nemendur leita
svara við því, hvers vegna það
væri svona. 111 að kenna með
þeim hætti hefði líka þurft
miklu meiri tíma, en skólinn
hafði yfir að ráða, miðað við
verkefnið, sem honum var fhlið.