Vísir - 07.10.1965, Page 9

V ISIR . Fimmtudagur 7. október 1965.
I Bókvitið
og askurinn
Staöa skólans í þjóðfélaginu eftir
Kristján J. Gunnarsson skólastjóra

Hér birtir Visir grein um skólamál þjóðarinnar eftir Kristján
J. Gunnarsson sklóastjóra Langholtsstkólans. Kristján er einn
af-kunnustu skólamönnum landsins og hefur kynnt sér
ítarlega skipun fræðslumála í nágrannalöndunum og þá ekki
sízt nýjungar í þeim efnum. Grein hans, sem einnig birtist
í nýjasta hefti Menntamála, er tímabær og merk rannsókn
á stöðu íslenzka skólans í þjóðfélaginu í dag og hinu breyti-
lega hlutverki hans. Siðari hluti greinar Kristjáns mun birt-
ast hér í blaðinu á morgun.
menningin, sem birtist í skinn-
klæðum Eskimóa, stendur þeirri
framar, sem bjargast varð við
íslenzka skinnskóinn í meira en
þúsund ár.
Menning íslendinga í hagnýt-
um og verklegum efnum náði
ekki að þróast með eðlilegum
hætti, af því að þeir áttu þess
lítinn kost — og hirtu raunar
lengst af lítt um — að auðga
reynslu sína á þeim sviðum með
nýrri þekkingu.
I

Andleg menning
og verkleg.
Oft hefur hinn gamli máls-
háttur, að bókvitið yrði ekki í
askana látið, verið talinn lýsa
andúð á þekkingú og fræðslu.
Svo einhliða skýringu verður
þó að taka með varúð. Þjóð-
lífslýsingin, sem í málshættin-
um felst, verður ekki rétt met-
in, nema hafðar séu 1 huga and-
stæðurnar í hinni kyrrstæðu
bændamenningu, eins og hún
var langt fram á 19. öld: Dýrk-
un sagna og fróðleiks sem and-
legra skemmtiíþrótta samfara
aldalangri stöðnun og kyrr-
stöðu á næstum öllum sviðum
verkmenningar.
Söguþjóðin á Sögueyjunni er
f augum heimsins sérstætt
menningarfyrirbrigði, sem vart
á sinn líka. En flest fyrirbrigði
eiga sér skýranlegar orsakir.
Voru ekki sögur, fræði og rím-
ur Islendingum það sem leikarnir
voru Rómverjum og fjölmiðlun-
artækin nútímaþjóðum: Tóm-
stunuagaman, sem lá utan við
daglegt strit og fábreytni hvers-
dagsleikans, skemmtiíþrótt, sem
gaf ímyndunaraflinu færi á að
byggja og skyggnast um glæst-
ari sali og lifa æsilegri viðburði
en veruleikinn bjó yfir?
En bókfræðin voru aðeins vel
séð og vel metin, meðan þau
stóðu mönnum ekki fyrir verki
í Iífsl>M"áttunni. Þar voru mörk-
in dregin.
Þessi afstaða mótaðist ekki af
menningarfjandskap. heldur
raunhæfri lífsskoðun. Þar sem
saman fóru takmörkuð náttúru-
gæði og frumstæð verkmenning,
varð lífsbaráttan að hörðu,
stundum tilgangslitlu striti.
Hver, sem ekki gekk að því all-
ur og heill, var dæmdur til að
farast. Bókvitið varð ekki í
askana látið, af þvi að andleg
mennmg þjóðarinnar stóð ekki
í neinum hagnýtum tengslum
við Iffsbaráttu hennar á verk-
legum sviðum.
Gáfur og ímyndunarafl þjóð-
arinnar blómguðust í sérkenni-
legri, andlegri menningu, en
skortur á hugkvæmni til úrbóta
í verklegum efnum var því til-
finnanlegri. Það má til dæmis
furðulegt heita, að allt frá land-
námstíð og f*am um 1840 voru
Ijáirnir bundnir f orfin með Ijá-
böndum (ólum), sem stöðugt
vildu togna, svo ljáirnir losnuðu
í. Allan þennan tíma -var orfið
og ljárinn þó mikilvægasta at-
vinnutæki íslendinga.1 Dg allaii
þennan tíma kunnu menn til
jámsmíða og smíðuðu meira að
segja Ijái sína sjálfir, án þess
nokkrum hugkvæmdist að búa
til einfaldan hlut eins og orf-
hólkinn til að ráða bót á þessum
ágalla.
Til hvers er
menntun?
Markmið menntunar ætti
fyrst og fremst að vera það að
auka líkur hvers einstaklings
fyrir þvf að lifa hamingjusömu
lífi
Hamingjan er öðrum fremur
háð samskiptum manna við
umhverfi sitt: Falla þeir inn I
það samfélag, sem þeir lifa í,
og hefur þetta samfélag aðlag-
azt náttúru þess lands, sem það
byggir? Ljóst er, að f þessu til-
liti er verkleg menntun engu
þýðingarminni en andleg.
Að því er fyrra atriðið snertir
veltur mest á þvf, að einstakl-
ingurinn búi yfir þeim menning-
arþroska og þeirri verklegri
kunnáttu, sem veiti honum fé-
lagslegt og atvinnulegt öryggi
í samfélaginu, og geri hann þar
hlutgengan.
Sfðara atriðið felur í sér
spurningu um, hvort þjóð hefur
tekizt að móta verklega me'nn-
ingu, sem hæfir náttúru og
landkostum, þ. e. veitir nauð-
synleg lífsgæði án of miskunn-
arlausrar og tvísýnnar lífsbar-
áttu.
Þjóðir, sem kallaðar eru
frumstæðar, hafa eft náð að að-
hæfast náttúru lands síns furðu-
lega vel á sumum „ óum. Eski-
móarnir kunnu að ferðast um
auðnir sinna heimkynna og var
enginn háski búinn af hríð,
kulda eða villu, á sama tíma og
íslendingar urðu úti undir sín-
um eigin túngörðum. Verk-
Skólar borga sig
ekki.
Við þessar þjóðfélagsaðstæð-
ur er það ekkert undarlegt,
þótt litið væri á skólanám al-
þýðumanna sem hreina fá-
sinnu. Þjóð, sem sifellt stritaði
gg Ijprðiqt við skortinn, taldi sig
hafa á fléstu öðru fremur þörf
m þékkiftgu, sem hún vissi eng-
in ráð til að færa sér í nyt.
Skólar voru aðeins fyrir
verðandi embættismenn og þó
varla það: Arið 1803 eru skóla-
piltar í Hólavallaskóla aðfram-
komnir af hor, kulda og skyr-
bjúg, og árið eftir er skólartum
lokað vegna yfirvofandi hung-
ursneyðar. en piltar sendir
heim. Stiftyfirvöldin töldu, að
skólinn gæti í fyrsta lagi tekið
aftur til starfa hausið 1805, og
bentu á fangahúsið f Reykjavík
sem hentugt húsnæði.
Eini barnaskólinn á íslandi,
skólinn á Hausastöðum í Gull-
bringusýslu, var lagður niður
1812 eftir rúmlega tuttugu ára
starf.
Bamaskóli, sem til var stofn-
að f Reykjavík 1830, leggst nið-
ur 1848, með því að lítilsháttar
fjárstyrkur þess opinbera til
hans er niður felldur.
Þegar barnaskóli er stofnaður
á Eyrarbakka 1853, sendu fjöm-
tíu bændur f sveitinni mótmæla
skjal og afsögðu að styrkja skól
ann eða láta böm sín f hann.
Langt fram á 19. öldina var
sá hugsunarháttur ennþá ríkj-
andi á íslandi, að skólar borg-
uðu sig ekki.
ic Heimiliskennsla og
og kunnátta.
Ein ástæðan til þess að skólar
voru álitnir óþarfir, var sú
skoðun, að hin svonefnda al-
þýðumenntun stæði um flest
skólamenntuninni framar. í
þeim samanburði hafa allt til
þessa verið tekin dæmi af
„sjálfmenntuðum" einstakling-
um, sem vel höfðu komizt á-
fram, og þeim jafnað til þess,
er verst hafði tekizt í skólunum.
Otkoman verður önnur, ef
reynt er r gera sér grein fyrir
menntunarstigi þjóðarinnar fyr-
9
Kristján J. Gunnarsson.
ir og eftir tilkomu skólanna.
Merkasta könnunin. sem gerð
var í þeim efnum fyrr á tfmum,
er rannsókn Harboes og Jóns
skólámleistara Þorkelssonar
(1741—1745). Hún leiddi f Ijós,
að ekki var aðeins fjöldi bama
ólæs, heldur var ólæsi almennt
meðal fullorðins fólks, svo að
tala ólæsra komst allt upp í
50—70% £ sumum söfnuðum.
Þá var t. d. lestrarkunnáttu
þann veg háttað í Gaulverjabæj-
ar- og Stokkseyrarsöfnuði, sem
fjölmennastur var á landinu,
að af 970 manns voru aðeins
249 læsir í Vfk á Seltjamamesi,
Nesi og Laugarnesi voru 484
sálir, 333 ólæsir en 151 læsir.
Á 19. öldinni er lestrarkunn-
átta orðin mun almennari.
Prestamir höfðu þar unnið
þrekvirki, sem seint verður
fullmetið eða fullþakkað. En
þótt obhinn af fólki væri þá
nokkum veginn læs og margir
vel, er ekki þar með sagt, að
almennt menntunarástand þjóð-
arinnar væri í góðu lagi. Um
það mætti leiða mörg vitni úr
samtímaheimildum.
Sr. Þorkell Bjamason segir
svo í Tfmariti hins fsl. bók-
menntafélags 1892: „Um 1850
voru skólar landsins aðeins
tveir, prestaskólinn, þá nýstofn-
aður, og latínuskólinn. Almenn-
ingur hugsaði þá lítið um
menntun; hann ætlaði þá, að
hann ætti að vinna og sjá með
þvf fyrir hinum líkamlegu þörf-
um þjóðarinnar, og þótti sjálf-
sagt, að lærðu mennirnir sæju
fyrir hinum andlega forðanum.
Flestir almúgamenn lærðu þá
lítið annað en lærdómskver
Balles og aðeins hinir gáfaðri
kverið allt eða smáa stílinn
líka. Þetta var nú mestmegms
hinn andlegi forðinn flestra, á-
samt guðsorðabókum og pre-
dikunum presta. Að læra skrift
og reikning þótti að vísu gott,
en þó aðeins fyrir gáfaða karl-
menn. Kvenfólki og meðalgáf-
uðum drengjum þótti slfkt ó-
þarft og aðeins til tafar frá
vinnunni. „Þú borðar það ekki,
drengur minn,“ var þó oftast
viðkvæðið, ef unglingar fóru að
hnýsast í fróðleik eða fóru að
leggja það í vana sinn að lesa
bækur. en öllu verra var þó,
ef kvenfólk tók upp á slíkum ó-
vanda. Þá var haldið, að betra
væri að taka lykkju á vettlingn-
um eða prjóna sokkinn sinn en
sitja við slíkt.“
í Héraðssögu Borgfirðinga lýs
ir Kristleifur Þorsteinsson
menntunarástandi í sfnu heima-
héraði þannig: „Innan ferming-
araldurs létu flestir sitja við
það að vel væri lærður lestur
og spurningakver. Fram til 1870
voru víst fá fermingarböm skrif
andi, svo heitið gæti. Eftir ferm-
ingaraldur fóru flestir námfúsir
piltar að hafa einhver ráð með
að draga til stafs. — Fáar kon-
ur, þótt greindar væru, vora
skrifandi, þeirra sem fulltíða
voru fyrir miðja öldina. Sá andi
ríkti meðal hinna eldri bú-
manna, að það yrði aldrei starfi
sem konum gæfi arð, að skrifa. ||
Svo var það allt fram til 1880,
að lítill hluti kvenna var sæmi-
lega sendibréfsfær hér um
Borgarfjörð."
Tökum enn eitt dæmi.
Ámi Gíslason, sýslumaður á
Kirkjubæjarklaustri var um
1880 ríkasti fjáreigandi í land-
inu, átti þá um 1800 fjár. Hann
var latínumaður svo ágætur. að
á Hafnarárum sínum gerði hann
sér stundum leik að því að
þýða á latínu langa lögfræðifyr-
irlestra. er hann hlýddi á. Ætla
má, að á hans heimili, þar sem
saman fóru auður og menntun,
hafi uppvaxtarskilyrði unglinga
verið betri en alennt gerðist,
Sonur hans, Skúli, sem sfð- f
ar varð um langt skeið læknir '■
Árneslnga, lýsir námi sinu til
fermingaraldurs (1879) f af- i
mælisviðtali (Mbl. 16. ágúst
1940) þannig: „Fræðslan í upp-
vextinum var lítil. Lærði ég að
lesa og svo kverið undir ferm-
inguna. Skrift var ekkj kennd.
Ég fék kumslög hjá föður mín-
Framh. á bls. 7.