Vísir - 08.10.1965, Blaðsíða 5

V1SIR . Föstudagur 8. október 1965,
5
K*r»
Staða skólans í þjóðfélaginu —
Framh. bls. 4
venjubundnum leiðum, sem
hann hefur sjálfur markað. Hin
hefðbundna menntun er talin
fela í sér sjálfgildi, sem geri
hana óháða breytingum.
2. Tregðu-skólinn. Skólinn
tregðast við. en kemst þó ekki
hjá að mótast smám saman að
einhverju leyti af þjóðlífsbreyt
ingum, oftast löngu eftir' á.
(Sbr. t.d. þróun skólanna í mörg
um iðnaðarlöndum V-Evrópu.)
3. Samhæfingarskólinn. Mest
áherzla er lögð á að aðhæfa
skólann, svo sem unnt er, þjóð-
félaginu á hverjum tíma, að því
er snertir félagslegar og atvinnu
legar aðstæður.
4. Áætlanaskólinn. Skólinn
reynir eftir vfsindalegum leið-
um að sjá fyrir félagslegar og
atvirmulegar breytingar i þjóð-
félaginu, svo sem 20 ár fram í
tfmann, þ. e. til þess tíma, er
nemendur sem eru að hefja
nám, hafa lokið því. í starfi
sínu reynir skólinn þá að keppa
að tveimur markmiðum: annars
vegar að veita menntun, sem
geri fólk fært um að mæta
hinni verðandi þróun og hins
vegar að leitast við með upp-
eldislegum aðgerðum að hafa
hemil á þróuninni, — beina
straumum tímans f æskilega far
vegi.
Einangraði skólinn er vel-
þekkt fyrirbrigði í evrópskri
skólasögu, einkum þó á hærri
skólastigum. Sjaldan hefur á-
hrifrnn hans á nemendur verið
betur lýst en Stefán Zveig ger-
ir ævisögu sinni (Veröld, sem
var), þá er hann minnist
menntaskólaára sinna í Vín um
síðustu aldamót: „1 okkar aug
um táknaði skólinn aðeins
skyldu, leiða og ömurieika,
stofnun, þar sem maður varð
að innbyrða einskisverða þekk-
ingu í afmældum skömmtum.
Við fundum, að námsefnið var
aðeins tilbúin skólavizka, sem
ekkert kom raunveruleikanum
við og ekkert erindi átti til okk
ar á nokkurn hátt. Þetta var
úrþvældur leiðinda-lærdómur,
sem hin gamla uppeldisfræði
tróð upp á okkur vegna lær-
dómsins, en ekki lífsins. Og hin
eina, sanna hamingjustund,
sem ég á skólanum upp að
unna, var þann dag, þegar ég
lokaði dyrum hans á eftir mér
í hinzta sinn — Skólinn var
aðeins dautt kennsutæki, sem
aldrei tók tillit til nemendanna,
en skráði í blindni „gott“, „dá-
gott,“ „lakt“ eftir þvl hve mik-
ið við uppfylltum af kröfum á-
ætlunarinnar — Við urðum að
læra það, sem okkur var fyrir
sett, og sfðan vorum við próf-
aðir, en engir kennaranna
spurði nokkru sinni um það á
átta árum, hvað okkur langaði
til að læra, og sú uppörvun, sem
hver ungur maður þráir á laun,
var aldrei í té látin".
Á breytingatímum hættir
tregðuskólanum til að verða
allt of svifaseinn. Bandarískur
sálfræðingur hefur af nokkurri
kaldhæðni orðað þetta þannig,
að það t^ki 50 ár að vinna nýj-
um uppéldishugmyndum fylgi
og önnur 50 ár að hrinda þeim
í framkvæmd innan skólans, —
en þá séu þær löngu orðnar úr-
eltar.
Sú endurskipulagning skóla-
mála, sem nú fer fram víða um
heim og grundvallast á vísinda
legu rannsóknastarfi, miðar að
þvf að gera samhæfingarskól-
ann að veruleika við þær að-
stæður, sem fyrir hendi eru, en
áætlanaskólann að takmarki í
næstu framtíð.
Hver er staða íslenzka skól-
ans f þjóðfélaginu nú, miðað við
þessa greiningu?
Forsendur brestur til þess, að
samhæfingarskólanum eða á-
ætlanaskólarium verði komið á,
þar sem þeir byggjast á féiags-
legum og uppeldislegum rann-
sóknum, sem ekki er unnið að
hér á landi. Eftir eru þá tregðu-
skólinn og , einangraði skólinn.
Mörg einkenni þeirrar skipunar
skólamála má sjá í skólum okk-
ar, tregðuskólans á barna-
fræðslustigi, sem siðar hneigist
að sumu leyti meir f átt til hins
einangraða skóla ,eftir þvf sem
ofar kemur á skólastigum.
Er kyrrstaðan bezta
vamarstaðan?
Því er oft haldið fram, að í
menningar- og menntamálum
dugi okkur fastheldnin bezt til
vamar gegn lausung tfmans.
Fomum siðum hæfi fom iðkun
og á þann hátt einan búum við
þeim lífvæna varðveizlu.
í skólamálum hefur varúðar
verið gætt. Breytingar á innvið-
um skólans síðustu hálfa öld
hafa verið í lágmarki, saman-
borið við umbyltingu þess sam-
félags, sem hann átti að þjóna.
Hefur þá kyrrstaðan að þessu
leyti orðið okkur árangursrík
varðstaða um þau menningar-
verðmæti, sem við teljum ís-
lenzkust og okkur helgust?
Sú spurning er yfirgripsmeiri
en svo, að leitazt verði við að
svara henni hér, heldur aðeins
lftillega að henni vikið.
Á íslendingasögunum höfum
við mest og bezt nært okkar
þjóðarstolt. Það var ekki aðeins
afrek að setja slíkar sögur
saman, hitt var jafn einstætt,
að þær skyldu lifa í hjarta þjóð
arinnar og liggja henni á tungu
f hartnær þúsund ár. Flestir ís-
lendingar miðaldra og eldri,
skilja, hvað í þéssu felst. Böm
þeirra skilja það hins vegar ekki
Fyrir þeim er heimur þessara
sagna jafn fjarlægur og hefðu
þær gerzt á annarri stjömu.
Fæst þeirra munu nokkm sinni
lesa svo undarlegar, gamlar
bækur. Það stenzt á endum, að
þegar skinnbækur okkar era
Ioks heim heimtar, munu sög-
umar, sem á þær era skráðar,
verða íslendingum fjarlægari en
nokkru sinni fyrr. Þjóðardýrgrip
imir verða aðeins safngripir.
Ástæður þessa era margar.
Áður áttu börn sér sagnaheim,
nú lifa þau í myndaheimi: Kvik
myndir, myndasögur, hasarblöð
erlent sjónvarp. í því felst önn-
ur tækni, — en líka önnur
menning.
Kynnin, sem hinir þroskaðri
skólanemendur og verðandi
menntafólk fær af íslenzkum
fornbókmenntum f skólunum,
era einkum þau að líta á texta
þeirra sem vandað ritmál, sér-
lega hentugt til málfræðilegrar
og setningafræðilegrar krafn-
ingar.
Ef 'takast á að varðveita að
nokkra þátt íslendingasagna í
íslenzkri menningu, — eða
bara skammlausa þekkingu á
þeim, — þá verður það ekki
gert með óbreyttri heldur mjög
breyttri afstöðu skólanna til
þess viðfangsefnis. Sama má
raunar segja um framlag skól-
ans, að því er snertir tengsl upp
vaxandi kynslóðar við bók-
menntir okkar f heild og mikinn
hluta þess menningararfs, sem
brúa ætti hið ört vaxandi bil
milli liðins tíma og verðandj i
íslenzku þjóðlífi.
Menning á umbrotaskeiði
nemur ekki staðar og varðstaða
um hana getur því aldrei byggzt
á kyrrstöðu. Við komumst ekki
undan nýjum áhrifum til ills eða
góðs og verðum að kunna að
velja og hafna. Sjálfstæð þjóð
þarf ekki síður að verja menn-
ingarhelgi sína en landhelgi —
og stugga þaðan óboðnum gest-
um. Menning lítillar þjóðar þol-
ir vart til lengdar að fá yfir sig
óhamin erlend áhrif. Það er sitt
hvað að loka Iandamærum eða
halda þar uppj skynsamlegri
gæzlu. Skeytingarleysið er
mesta hættan, sem nú vofir yf-
ir fslenzkri menningu. í þjóð-
arappeldi okkar er ekki um það
hirt að leita nýrra úrræða til
björgunar menningarverðmæt-
um, sem era að glatast, eða
glæða þjá sjálfsvirðingu með
þjóðinni, að hún hafni mörgu
því fánýti, sem nemur land.
Margar þjóðir hafa mátt færa
þungar fómir \við varðveizlu
sjálfstæðis sfns og frelsis. Það
er því skiljanlegt, að þær leggi
á það mikla áherzlu í skólum
sínum að innræta hverri kyn-
slóð þegnskap og ættjarðarást.
Islendingar vora svo gæfu-
samir, að geta háð sína frelsis-
baráttu með orðum einum að
vopni. Þeir hafa, — að nokkra
í kraftj smæðar sinnar —
reynzt farsælir kröfugerðar-
menn, a.m.k. svo lengi sem
þeir eiga einhvers fremur af
öðram að krefjast en sjálfum
sér. Þjóðfrelsi fylgja þegnlegar
skyldur og ekkert ríki fær
staðizt, sé það sjáifu sér sund-
urþykkt. Allt frá þvf Islend-
ingar fengu sjálfstæði og þó
einkum eftir að fullt sjálfstæði
var fengið, hefur afstaða stétta
hagsmunahópa og einstaklinga
gagnvart rfkinu oft verið ófrið-
arástandj líkust.
Ættjarðarást íslendinga þró-
aðist f baráttu gegn erlendu
valdi og hefur ekki síðan náð
öðram þroska eða meiri. Þegna
fslenzka rfkisins skortir ennþá
tilfiimingu fyrir því, að þeir beri
hver um sig og allir f félagi á-
byrgð á hag og heill ættlands
síns. Allir era reiðubúnir að
berja sér á brjóst og ganga ber-
serksgang í ímyndaðri eða raun
verulegrj baráttu gegn erlendu
valdi, en vilja samt ekki fóma
innlendum þjóðarhagsmunum
skóbótarvirði.
Svo úrelt og lítt skiljanlegt
hugtak sem þegnskapur er vel
flestum ísleúdingum, verður
það samt undir vexti hans eða
áframhaldandi hnignun komið,
hvemig tilraun þessarar fá-
mennu þjóðar til sjálfstæðis reið
ir af.
Mundum við ekki í skólum
okkar þurfa að fara að dæmi
annarra þjóða og leggja aukna
áherzlu á þjóðaruppeldi til þeirr
ar ættjarðarástar, sem felur f
sér ábyrgðartilfinningu og
þegnskap?
Því hefur verið hér að þess-
um málum vikið, að ástæða virð
ist til að endurskoða uppeldis-
hlutverk skólanna einnig að því
er varðar menningu okkar og
þjóðfrelsi.
Undirstöðurann-
sóknir í félags- og
skólamálum.
Til þess að hægt sé að laga
skólann að þjóðfélaginu, þarf að
vera fyrir hendi hlutlæg vitn-
eskja, er leiði í ljós ýmsa mik-
ilsverða þætti f gerð samfélags
og skóla. Hinar félagslegu rann
sóknum er lagt hlutlægt mat
félagið eins og það er og leiða
rök að andlegum og efnalegum
þörfum þess. Með skólarann-
sóknum er lagt hlutlægt mat
á skólann, markmið hans, leiðir
og árangur. Að fengnum niður-
stöðum má meta fylgni eða frá
vik milli skóla og þjóðfélags í
einstökum atriðum Við slfka
rannsókn geta komið í ljós ekki
aðeins ágallar skólans, heldur
einnig óæskileg félagsþróun í
þjóðfélaginu sem vinna þarf
gegn með uppeldisaðgerðum.
Þessar frumrannsóknir eru
undirstaða þess, að hefjast megi
handa um að aðhæfa skólann
þjóðfélaginu. Það starf er ekki
unnt að vinna í eitt skipti fyrir
öll, heldur verður skólarann-
sóknastofnun að hafa það með
höndum að staðaldri. Athugan-
ir, tilraunir og áætlanir, sem
hún gerir, eru undirstöður
þeirra breytinga, sem gerðar
verða á skipan skólamála og
kennslutilhögun.
Islenzki skólinn hefur ekki
þróazt til samræmis við þjóð-
lífsbreytingar og uppfyllir ekki
þarfir þjóðfélagsins eins og þær
nú eru. Af þessu leiðir, að við
ráðum naumast lengur, hvaða
stefnu uppeldi þjóðarinnar tek
ur í framtíðinni. Við erum
þess einnig mjög varbúnir að
leysa hinar efnahagslegu þarfir
fyrir sérmenntað fólk.
Engar rannsóknir liggja fyrir
og engar áætlanir hafa verið
gerðar um menntaþarfir vegna
atvinnuveganna. Þetta gerði
ekki svo mikið til, ef þjóðfélag
okkar væri ennþá kyrrstætt
bændaþjóðfélag, en í tækni- og
iðnvæddu þjóðfélagi ráðast mál
in að þessu leyti ekki til lengd
ar af sjálfu sér. Að því rekur,
— og þess er raunar þegar tek-
ið að gæta, — að framboð fólks
með menntun og kunnáttu full-
nægir ekki eftirspurninni. Af-
leiðingin verður m.a. verri nýt-
ing og minnkandi arður allrar
fjárfestingar, sem síðan leiðir til
lakari lífskjara.
Hagvöxtur þjóðfélaganna hef-
ur til skamms tíma einkum ver-
ið talinn byggjast á fjármagni og
vinnu. Rannsóknir (t.d. I Banda-
rlkjunum og hjá Efnahagsstofn-
un Evrópu) sýna þó, að mennt-
un og tækni eru nú orðið mikil
vægustu þættir hagvaxtarins,
sem aukin hagsæld þjóðfélag-
anna byggist fyrst og fremst á.
Þess vegna er nauðsynlegt að
samhæfa skólakerfið og hag-
kerfið, að því er efnahagsleg
markmið varðar, á sama hátt
og uppeldisleg markmið þurfa
hvort tveggja að aðhæfast fé-
lagsiegri skipun þjóðlífsins og
móta hana. Ef ekki tekst að
fella uppeldi og menntun að
breytilegum aðstæðum nútíma-
þjóðfélagsins mun af þvf leiða
vaxandi menningarlega upp-
lausn og félagslegt staðfestu-
leysi.
1 samræmi við þessar stað-
reyndir þarf við endurskoðun
fslenzkra skólamála að færa út
grandvöll skólans og setja hon-
um víðtækara og betur skil-
greint þjóðfélagslegt takmark.
Skv. því væri hlutverk skól-
ans m.a. þetta:
a) að veita þá þekkingu og
menntun, sem fullnægi þörfum
atvinnuveganna og þjóðfélags-
ins, bæði hvað snertir magn
(fjölda menntaðra einstaklinga)
og gæði (sérhæfingu og mennt-
unargildi),
b) að skipuleggja og fram-
kvæma uppeldisaðgerðir, sem
að því miði, að þjóð og þegnar
ráði yfir menningariegri kjöl-
festu, og geri þá færa um að
standast umrót hraðfara þjóð-
lífsbreytinga.
Rannsóknastofnun
skólamála
Of dýrt og áhættusamt er að
nota allt skólakerfið til tilrauna
Skólarannsóknastofnun verður
að vinna vísindalega að breyt-
ingum og gera einstakar tilraun
ir í sérstökum skólum (æfinga-
og tilraunaskólum). Erlenda
reynslu þarf að hagnýta og
kanna mismunandi leiðir með
það fyrir augum að sjá, hvað
bezt sarýmist íslenzkum stað-
háttum. Rannsóknastofnunin
vinnur að verkefni, sem er þess
eðlis, að störf hennar geta ekki
borið verulegan ávöxt fyrr en
eftir 10-20 ár. Þess vegna er
nauðsynlegt að henni sé tryggð-
ur starfsgrundvöllur, sem sé ó-
háður stundarbreytingum í
stjórnmálum. Rannsóknastörf
og pólitískar ákvarðanir séu að
skilin.
Eftir að grundvallarathugun
á þjóðfélaginu og menntakerf-
inu liggur fyrir ásamt tillögum
um ýmsar leiðir, sem færar era
til æskilegra breytinga, hefur
ríkisstjórn og löggjafarvald
fyrst raunhæfa aðstöðu til mats
og ákvörðunar.
Hér skulu loks nefnd nokkur
þeirra verkefni, sem leysa þarf
f sambandj við skólarannsóknir
en þau taka til fjárhags— og
hagfræðilegra atriða jafnt sem
uppeldis- og félagslegra. Ekki
er stefnt að tæmandi upptaln-
ingu, heldur því að gera ljóst,
hversu vfðtækt verksviðið er.
I.
1. Áætlun um mannfjölda og
aldursflokkaskiptirigu þjóðarinn-
ar 20-30 ár fram í tímann.
Mannfjöldi í einstökum skóla-
hverfum.
2. Áætlun um þróun atvinnu-
veganna og skiptingu vinnu-
aflsins milli atvinnu- og starfs ■
greina og þjónustustarfa 20-30
ár fram í tímann.
3. Áætlun um menntunar-
kröfur f öllum þeim starfs-
greinum, sem nauðsynlegar
teljast þjóðarheildinni. Taka
þarf tillit til áframhaldandi iðn-
væðingar og vaxandi krafna
um tæknikunnáttu.
4. Mannafla- og fjárfestingar-
áætlun f menntamálum. Hve
marga sérhæfða einstaklinga
þarfnast þjóðfélagið og hvem-
ig getur menntakerfSð uppfyllt
þarfirnar?
5. Skólastofnanir. Fjölgun al-
mennra skóla og greining þeirra
í sérhæfðari stofnanir, eftir því
sem ofar kemur á skólastigum
(sbr. mannaflaáætlun). Hve
marga nemendur þarf að útskr.
með stúdentsmenntun, háskóla-
nám í ýmsum greinum o.s.frv.
6. Kennaraþörf. Fjöldi kenn
ara, skipulag kennaramenntun-
ar, viðbótar- og endumýjunar-
menntun kennara á vissu árabili
Með hverjum hætti er hægt að
fá nægilega marga og vel hæfa
einstaklinga til að, leggja fyrir
sig kennslustarf?
7. Fjármagnsþörf og nýting
þess í skólakerfinu. Rannsóknir
á hagræðingu. Athugað sam-
bandið milli menntagæða lands
manna og aukinnar framleiðni
þjóðarbúsins.
n.
1. Skólinn sem uppeldisstofn-
un. Hvernig á að gera skólann
færan um að búa æskuna undir
að lifa í nútímaþjóðfélagi?
2. Hvernig getur skólinn varð
veitt séreinkenni íslenzks þjóð
emis og menningar?
3. Hjálp skólans við afbrigði-
lega einstaklinga.
4. Viðleitnj s'kólans til að
veita öllum einstaklingum jafna
aðstöðu til að njóta sín og
komast til menntunar, eftir þvi
sem hæfnin leyfir. Reynt að
ryðja úr vegi hindrunum sem
umhverfi eða félagsleg aðstaða
kann að valda. Mismunandi
menntaleiðir eftir mismunandi
getu og áhugaefnum.
5. Svöran milli menntunar-
stigs og starfsgreinavals. Leið-
beiningar skólans um starfs-
val og undirbúningsmenntun
(sérhæfingu) til starfa.
6. Kennslutækni i skólum. At
hugun á svörun milli kennslu-
tækni og námsárangurs.
7. Námsefni og skipting þess
á námsár og skólastig.
Framh. á bls. 9.