Vísir - 11.10.1965, Blaðsíða 9

VlSIR .'Minudegur 11. oktcher 1965.
/

alfræðibókin
er
jr
i
Áður en langir tímar líða má vænta þess að fyrsta
alfræðibókin kom út á íslenzkri tungu. Það verður Menn-
ingarsjóður sem gefur ritið út, en aðairitsjóri hennar
verður Árni Böðvarsson cand. mag.
— Verður þetta stórt rit?
spurði blaðamaður Vísis Árna
í stuttri heimsókn í bækistöðv-
ar alfræðiorðabókarinnar á Skál
holtsstíg 7.
— Miðað við erlendar alfræði
bækur verður hún það ekki, að-
eins tvö allstór bindi. Gert er
ráð fyrir að hún verði 1440
síður í sama broti og með sama
leturfleti og islenzka orðabókin
sem ég vann líka að á vegum
Menningarsjóðs. Ef bókin væri
miðuð við Skírnisbrot myndi
hún að efnismagni verða á 4.
þúsund blaðsíður. Og það verð-
ur að teljast allstór bók.
— Er langt um liðið frá því
að til tals kom að gefa þetta
rit út?
— Málinu mun fyrst hafa
verið hreyft á kennaraþingi að
nauðsyn væri á slíkri bók fyrir
skóla. Þaðan var því svo skotið
til Menningarsjóðs til athugun-
ar. Skömmu síðar, eða 1961 á
meðan ég vann að samningu ís-
lenzku orðabókarinnar, var mér
falið að kanna undirbúning
slikrar alfræðibókar og skipt-
ingu milli efnisflokka.
Meiri skriður komst á al-
fræðibókarmálið í fyrra, og þá
skipaði Menningarsjóður nefnd
manna til að hafa yfirstjórn
verksins á hendi, leggja linur
og taka ákvarðanir í megindrátt-
um. .
— Hverjir skipa nefndina?
— Gils Guðmundsson fram-
kvæmdastjóri, Jóhann Hannes-
son skólameistari á Laugarvatni
og Vilhjálmur Þ. Gíslason út-
varpsstjóri.
— Og yður falin ritstjórn
verksins?
— Ég hef einn verið fastráð-
inn starfsmaður alfræðibókar-
innar, en Guðmundur Þorláks-
son cand. mag. hefur verið ráð-
inn til þess að hafa yfirumsjón
með þeim hluta bókarinnar, sem
fjallar um náttúrufræði. Auk
þessa hefur svo ýmsum mönn-
um verið falið að sjá um á-
kveðna efnisflokka að meira
eða minni leyti.
— Getið þér nefnt mér
nokkra þeirra?
— Já. Meðal annars hefur
Hannes Pétursson skáld verið
ráðinn til að skrifa um bók-
menntir, sagnfræðingarnir
Bjöm Þorsteinsson og Einar
Laxness skrifa íslandssögu,
Bjöm Jóhannesson kennari
það sem lvtur að mannkyns-
sögu, Jóhann Hannesson prófes-
sor guðfræði og heimspeki,
Sigurður Líndal hæstaréttaritari
lögfræði, Páll Kolka læknir og
nokkrir læknanemar með hon-
um læknisfræði, Ömólfur Thor-
lacius menntaskólakennari dýra
fræði og efnafræði, Jón Þórðar-
son kennari íslenzka landa-
fræði, Árni Stefánsson skóla-
stjóri á Selfossi útlenda lahda-
fræði, Guðmundur Kjartaiisson
jarðfræðingur jarðfræði, Guð-
mundur Þorláksson kennari
landafræði almennt, Páll Berg-
þórsson verðurfræðingur veður-
fræði, Magnús Magnússon pró-
fessor eðlisfræði, og fleiri mætti
nefna. Með þessum mönnum
vinna svo ýmsir aðrir sérfróðir
menn, svo það er alls ekki svo
lítið starfslið sem að alfræði-
bókinni vinnur áður en lýkur.
— Hvemig verður bókin
unnin í höfuðatriðum?
— Það er erfitt að skýra frá
því í stuttu máli, enda mótast
það nokkuð eftif efnisflokkum.
Við leggjum áherzlu á sem ítar-
Iegastar yfirlitsgreinar á hvaða
sviði sem er, enda er ætlun
okkar að gera þeim atriðum
góð skil, sem við tökum á ann-
að borð fyrir.
— Er bókin einskorðuð við
íslenzkt efni?
— Engan veginn. En að öðru
jöfnu gengur íslenzkt efni fyrir
því útlenda og þvi efni verða
í meginatriðum gerð betri skil
sem snertir okkur Islendinga
sérstaklega á einhvem hátt.
— Verður mikil persónusaga
rakin í bókinni?
— Nei þar verður hún eins stutt
orð og unnt er; það er ástæðu-
laust fyrir okkur að skrifa upp
íslenzkar æviskrár eða slík rit,
en þó verða höfuðpersónur ís-
lands- og veraldarsögunnar
nefndar, hvenær þær voru uppi
og fvrir hvað þær vom nafn-
kunnar.
En eins og ég sagði áðan
Verður reynt að koma eins
miklu af samþjöppuðu efni I
yfirlitsgreinar og unnt er, en
síðan verða millivísanir milli
greina ekki sparaðar og þá skýrt
frá undir hvaða uppflettiorði
unnt er að fá nákvæmari upp-
lýsingar um hvert einstakt at-
riði.
Og svo nokkur dæmi séu
tekin má nefna að undir upp-
flettiorðinu rfkisstjórn eða ráð-
herrar verða allir íslenzkir ráð-
herrar taldir og hvenáer þeir
hafi gegnt ráðherrastörfum. Á
svipaðan hátt verður farið með
lögsögumenn, hirðstjóra, amt-
menn, biskupa, forseta Banda-
ríkjanna eða konunga Norður-
landa. Undir uppflettiorðinu
Noregur verða t.d. öll fylki
landsins talin, auk annarra höf-
uðupplýsinga um landið. Sama
gegnir um íslenzkar sýslur.. Þar
verður getið helztu einkenna
hverrar sýslu, hvaða hreppar
séu í henni o.s.frv.
Við höfum greinar um alla
skipulagða stjómmálaflokka á
íslandi bæði fyrr og síðar, bók-
menntastefnur, helztu heim-
spekikenningar og þar fram eft-
ir götunum, svo aðeins fáein
dæmi séu tekin ef þau mættu
verða fólki til glöggvunar.
— Notið þið erlend fræði-
heiti?
— Já, ef þau hafa helgað sér
óskoraðan þegnrétt f íslenzk-
unni, eins og t.d. kapítalismi og
fleiri áþekk orð. Aftur á móti
vfsum við, til íslenzka heitisins
á orðum eins og konservativ-
ismi, eins og um önnur orð sem
hafa verið íslenzkuð.
— Verður ritið myndskreytt?
— Já. Við reynum að hafa
eins mikið af myndum og þarf
til skýringar efninu. Eitthvað
verður líka af litmvndum og m.
4* þarf að prenta öll lifiidabréf
í'litum.
— Látið þið gera öll mynda-
mót sjálfir eða fáið þið eitthvað
af þeixn erlendis frá?
— Það mál er í athugun hjá
okkur.
— Þið styðjizt við erlendar
fyrirmyndir að einhverju leyti?
Ámi Böðvarsson
— Jú, að sjálfsögðu. Einkum
höfum við gagn af þýzku al-
fræðibókinni „Der Kleine
Brockhaus", sem er í tveim
bindum og að flestu leyti hin
ákjósanlegasta fyrirmynd. En
við notum einnig ýmis önnur
alfræðirit, eins og t.d. Salmon-
sen danska Encyclopædia
Britannica, Gyldendals ett binds
leksikon o. fl. Útgefendur
norsku Skattkistunnar hafa
Við 'Vefðúf'köftiiÖ, 'én það 'er þó
meir einskorðað við skólafólk
og sérþarfir unglinga en okkar
verður, því að við höfum ekki
tök á að gefa út tvenn alfræði
rit annars vegar fyrir unglinga
og hins vegar fyrir allá þá sem
þurfa að hafa á íslenzku
Viðtæl vSð
Arna
loðvtprsson
cand. mag.
aðgengilegt uppflettirit
um flest annað en eigið sér-
svið. Okkar alfræðibók verður
að fullnægja þörfum sem flestra.
Þá hefur Isafoldarprentsmiðja
h.f. leyft okkur afnot af al-
fræðibókarefni því sem unnið
var að á hennar vegum fyrir
15—20 árum, en hætt var við
þá. Auðvitað getum við ekki
hagnýtt okkur nema sumt af
þessu, en þama er samt ýmis-
legt nýtilegt og býsna gagnlegt
fyrir Suma efnisflokka.
— Hvenær má vænta þess að
alfræðibókin komi út?
— Ekki er gott að segja á-
kveðið um það. Ætlunin var að
hún kæmi út á næsta ári, en nú
er fyrirsjáanlegt að það getur
ekki orðið, jafnvel þótt farið
verði að setja strax upp úr
áramótum. Vinna höfundanna
er seinleg; margt af íslenzka
efninu verður að semja eftir
frumheimildum, enda á ég von
að þarna komi ýmiss konar
vitneskja mörgum á óvart. Og
erlenda eða alþjóðlega efnið er
vandi að velja í svona rit af
þessari stærð. Síðan er ritstjórn
arinnar að samræma gijeinar og
ganga frá þeim til pfentunar.
með hugann sffellt við það að
koma sem mestu gagnlegu efni
að og nýta rúmið sem bezt. Þá
tekur setning og prófarkalestur
langan tíma. En þó að bókin
verði ekki stærri en þetta, vona
ég að hún verði í mörgum
greinum betri en ekki.
Ólgan, sem flugmennirnir
sáu, eðlilegt sjávarfyrirbæri
Maður nokkur kom nýlega að
máll vlð blaðið og taldi sig hafa
fundið skýringuna á þvi ein-
kennllega fyrirbæri, sem flug-
mennimir á Loftleiðavélinni sáu
á dögunum út af Reykjanesl og
síðan hefur valdtð bæði heila-
brotum og deilum. Hafði hann
meðferðis ameríska bók „The
World of Geology", sem er rit-
gerðasafn um jarðeðlisfræði og
skrifa ritgerðimar hinir fæmstu
menn f Bandarikjunum. Þar birt
ist grein eftir hinn fræga haf-
fræðing Rachel L. Carson um
ýmis fyrirbæri hafsins og er
þar einmltt lýst fyrirbæri, sem
mjög gæti komið heim við það
sem flugmennimir sáu.
Það verður nú að ætla að
þetta hafi ekki verið eldgos, þvi
þá hefðu einhver frekari um-
merki fylgt. Og það er heldur
ekki hægt að ætla að flugmenn-
imir sem flogið hafa áratugum
saman yfir strendur landsins í
alls kona rsjólagi geti ruglazt
svo^ð þeir hafi tekið villur af
Eldeyjarboða.
Lítum í ritgerð Rakelar Cars-
ons. Þar skýrir hún frá þvf ein-
kennilega fyrirbæri, sem gerist
stundum, að feykilega sterkir
sjávarstraumar koma neðan frá
háfdjúpunum og upp á yfirborð-
ið og verka líkt og hvirfilvind-
ar í loftinu. Hún kallar þetta fyr
irbæri „Upwelling“ eða „Upp-
ólga.“ Lýsir hún því að á yfir-
borðinu komi ólga líkt og sjóði
í potti og út frá blettinum þar
sem sjórinn ólgar komi oft lang
ar froðurákir. Þá lýsir hún því
að straumurinn beri að jafnaði
upp með sér mikið af djúpsjáv-
ardýrum ogx hópist fiskar af
grunnsævi þá að honum og éti
þetta djúpsjávarlíf.
Rachel Carson segir að þessi
uppólga verði einkum við land-
gmnnsbrúnir og sérstaklega þar
sem miklir straumar séu í hafinu
svo sem í röstum. Þegar straum
hraðinn sé orðinn mikill getur
hann skapað nokkurs konar
tómarúm í sjónum sem verður
þess valdandi að soga sjóinn
upp af miklu dýpi.
Allt virðist þetta koma nokk
uð heim við fyrirbærið sem
flugmennimir sáu, sérstaklega
það, að óvíða er meiri straumur
í sjónum við strendur landsins
en í Reykjanesröstinni.
Væri gaman að vita hvað ís-
lenzkir fræðimenn segja um
þetta.