Vísir - 10.05.1967, Blaðsíða 9

V í S I R . Miðvikudagur 10. maí 1967.
9
Kaflar úr erindi sem Jónas H. Haralz, hagfræðingur flutti á
ráðstefnu Verkfræðingafélags Islands um vinnslu sjávarafurða
STAÐA SJÁVARÚTVEGSINS
í EFNAHAGSLlFINU
rT,vö eru þau atriði, sem mönnum hefur orðið starsýnast á í sam-
bandi við stöðu sj’ávarútvegsins í efnahagslífinu. í fyrsta lagi,
að sjávarútvegurinn sér fyrir meginhluta gjaldeyrisöflunar lands-
manna, eða yfir 90% af vöruútflutningi og 60% af útflutningi vöru
og þjónustu. í öðru lagi, að sjávarútvegurinn hefur á þessari öld
verið í fararbroddi þeirrar miklu efnahagsþróunar, sem átt hefur
sér stað. Þessi tvö atriði standa að sjálfsögðu í nánu samhengi
hvort við annað. Það hefur verið höfuðskilyrði fyrir hinum öra
vextl sjávarútvegsins, að hann hefur átt markað sinn erlendis og
því ekki verið háður þeim þröngu skorðum, sem smæð innlenda
markaðarins setur. Það er á hinn bóginn fyrst og fremst þýðing
sjávarútvegsins fyrir gjaldeyrisöflunina, sem átt er viö, þegar sagt
er, að sjávarútvegurinn sé undirstöðuatvinnuvegur.
Þrátt fyrir mikla sérstöðu
sína, getur sjávarútvegurinn
ekki, frekar en aörir atvinnuveg
ir, lifað og þróazt án tengsla
og stuðnings víð aðrar greinar
atvinnulífsins. Efnahagslífið er
vefur, þar sem hver eining
stendur í nánu lífrænu sam-
hengi við aðrar einingar og
byggir starfsemi sína á starf-
semi þeirra. Sjávarútvegurinn
og þeir, sem við hann starfa,
kaupa margvíslegar vörur og
þjónustu af öörum atvinnugrein
um, sem að sínu leyti kaupa
einnig vörur og þjónustu af
öðrum greinum. Þannig styðst
sjávarútvegurinn við verkstæð-
isiðnaö, veiöarfæragerð og þau
fyrirtæki, sem flytja til lands-
ins og selja margvíslegar nauð-j
synjar hans. Mikil framleiöni
sjávarútvegsins, bæði hér á
landi og annars staðar, byggist
ekki sízt á þróaöri verkaskipt-
ingu á milli hans og annarra
atvinnugreina, og framfarir sjáv
arútvegsins eiga eins oft
rætur sínar í stuðningsgreinum
hans eins og beinlínis í honum
sjálfum. Lítið myndu einnig há-
ar tekjur gagna sjómönnum
fiskiflotans, ef ekki væru starf
andi atvinnugreinar, sem gerðu
þeim kleift að ráöstafa þessum
tekjum á þann hátt, sem þeir
óska. Þannig er það í rauninni
ekki sjávarútvegurinn einn, sem
aö gjaldeyrisöfluninni stendur.
Allar atvinnugreinar eiga hér
hlut að máli.
Byggt á þróun einnar
eða fárra atvinnugreina
Sjávarútvegurinn er hins vegar
eini atvinnuvegurinn, sem á
þessari öld hefur þróazt sem
mikils háttar útflutningsgrein,
hefur þar með getaö hagnýtt
sér kosti stórframleiðslunnar og
með örum vexti framleiðslu og
framleiðni og framleiöni skapaö
vaxtarskilyrði fyrir aðrar at-
vinnugreinar. Efnahagsþróun
þeirra landa, sem nú eru talin
iðnþróuð, jafnt og þeirra, sem
nú eru á þróunarstigi, hefur i
upphafi oftast nær byggzt á þró
un einnar eða fárra slíkra út-
flutningsgreina, sem hafa getað
hagnýtt sér innlent hráefni eða
önnur sérstök náttúrleg eöa fé-
lagsleg skilyröi. Sjávarútvegur
hefur gegnt þessu hlutverki víð
ar en hér á landi, t. d. á sínum
tíma í Nýja Englandi og á und-
anförnum árum í Perú. Aðrar
atvinnugreinar, sem gegnt hafa
svipuðu hlutverki, eru olíu-
vinnsla og námugröftur víða um
heim, landbúnaður í Danmörku,
Nýja Sjálandi og Ástralíu, trjá-
og pappírsiðnaður í Skandinav-
íu, vefjariönaöur í upphafi iön-
byltingar í Bretlandi og nú aft-
ur í fjölmennum löndum Asíu.
Þegar litiö er til baka, er æ-
tíö erfitt að sjá, að annað heföi
getað oröið en það, sem raun-
verulega varð. Þannig er einn-
ig erfitt aö sjá, að í fámennu
og tiltölulega hráefnasnauðu
landi á norðurhjara heims, hefði
braut var komiö, hlutu hins veg
ar ýmsar aörar leiöir að lokast,
sem ella heföu hugsanlega get-
að staöið opnar.
Ný viðhorf skapast
Meö tilliti til upplýsinga fiski-
fræöinga um núverandi ástand
og horfur íslenzkra fiskistofna,
virðist vart hægt að komast hjá
því að álykta, að þróun islenzks
efnahagslífs á næstu árum og
áratugum hljóti í miklu minna
mæli en áöur fyrr að byggjast
á fiskveiðum og frumvinnslu
aflans, það er að segja á þeim
greinum, ' sem fram að þessu
hafa ráðið mestu um hagvöxt
landsins. Þetta hlýtur aö hafa
víðtækar afleiöingar fyrir þá
stefnu, sem fylgt er i efnahags-
málum yfirleitt, og má raunar
segja, að þeirra afleiöinga sé
þegar tekið að gæta.
Þegar íhugað er, hver eða
hverjar atvinnugreinar geti í
framtíðinni tekið við því for-
ustuhlutverki í efnahagsþróun,
sem fiskveiöar og frumvinnsla
hafa hingað til gegnt, er al-
gengasta svarið, að það hljóti
aö verða aðrar greinar sjávar-
útvegsins, það er að segja þær
greinar, sem fást við frekari
Frá ráðstefnu Verkfræðingafélags
dagana. (Ljósm. Visis, B. G.).
nokkur önnur atvinnugrein get-
að gegnt því hlutverki, sem
sjávarútvegur hefur gegnt hér
á landi upphafi iðnþróun-
ar. Það er þó vert aö muna i
þessu sambandi, aö á fyrstu
fjögur hundruö árum íslands
byggðar var ullariönaður megin-
grein útflutningsins, og hafði
verulega þýðingu í þessu tilliti
miklu lengur. Á þaö myndi þó
sjálfsagt enginn vilja bera brigð
ur, að við þau náttúrlegu skil-
yrði og félagslegu aðstæður,
sem ríkjandi voru hér á landi
í lok síöustu aldar og við það
stig tækniþróunar, sem sjávar-
útvegur hafði þá náð í nágranna
löndunum, hafi próun þessa at-
vinnuvegar veriö hagkvæmasti
kostur, sem íslendingum stóð
til boöa í upphafi iðnþróunar.
Um leifj og inn á þá þróunar-
íslands um vinnslu sjávarafurða, sem haldin er á Hótel Sögu þessa
vinnslu aflans og nýtingu auka-
og úrgangsefna. í þessu sam-
bandi er bent á, hversu lágt
vinnslustig sé á meginhluta
þeirra afuröa, sem við flytjum
úr landi, og hversu miklu sé
við það verömæti bætt eftir að
afurðirnar komist í hendur er-
lendra kaupenda. Ég vil ekki
draga í efa, að þetta svar geti
að einhverju leyti verið rétt.
Aftur á móti er hætt við, að
þegar þetta svar er gefiö, geri
menn sér ekki ljóst, hversu mik-
il! munur er á þeim greinum
sjávarútvegsins. sem við hingaö
til höfum fyrst og fremst stund
að, fiskveiðum og frumvinnslu,
og fullvinnslustigunum, og þá
einkum þvi, aö sérstök aðstaða
okkar og yfirburðir eru að heita
má algjörlega bundnir við fyrr-
nefndú greinamar.
skapi meiri. Þar við bætast
margvíslegir aörir kostir þess,
að reka hvers konar verksmiðju
framleiðslu í þróaðra iönaðarum
hverfi en til er hér á landi.
Loks kemur það til, að tollar
eru yfirleitt miklu meiri hemill
á viðskiptum með fullunnar en
lítt unnar sjávarafurðir. 1 þessu
efni er aðstaða okkar aö sjálf-
sögðu algjörlega hliðstæð aö-
stöðu fjölda annarra þjóöa.
Það hlýjur aö sjálfsögðu að
vera mikill munur á framleiðslu
skilyrðum ýmissa mismunandi
tegunda fullvinnslu sjávaraf-
uröa hér á landi. En erfitt virö-
ist að færa rök fyrir þvi, að
skilyrði til þeirrar vinnslu
yfirleitt séu betri hér á íandi en
skilyrði til starfrækslu fjöl-
margra annarra iöngreina, sem
lítið eða ekkert eiga skylt við
Skilyrði fyrir fullvinnslu
á íslandi og erlendis
Enda þótt hin almenna stefna
í efnahagsmálum hafi verið full-
vinnslustigunum óhagkvæm, á
sérhæfing íslenzks sjávarútvegs
í fiskveiöum og frumvinnslu þó
fyfst og fremst rætur í sjálfum
framleiðsluskilyröunum, sem
eru miklu hagstæöari í þessum
greinum en í frekari vinnslu afl
ans á síðari stigum. Hvaða skil-
yrði hefur ísland til dæmis til
framleiðslu tilbúinna fiskrétta
og niöurjagðrar síldar umfram
þau lönd, þar sem þessara af-
uröa er neytt? Flutningskostn-
aöur tilbúnu vörunnar er meiri
en þeirrar hálfunnu vöru,*sem
unnið er úr, fiskblokka og salt-
síldar. Betri skilyrði eru þar aö
auki 'til að laga framleiösluna
á hverjum tíma að aðstæðum
markaðarins, ef framleiðslan fer
fram í markaöslandinu sjálfu.
Birgðahald getur orðiö minna,
sölustarfsemi auðveldari. Enda
þótt vinnulaun í markaðslönd-
um kunni að vera hærri en á
íslandi, er vinnuaflið stöðugra
en hér á landi og verkafólk
vanara að vinna í vel skipu-
lögðum verksmiðjuiönaði. Vinnu
afköst eru því yfirleitt að sama
Jónas H. Haralz, forstjóri Efna-
hagsstofnunarinnar.
sjávarútveg. Af þessu vil ég
ekki draga þá ályktun, að viö
eigum ekki að sinna fullvinnslu
sjávarafurða, heldur þá ályktun,
að við eigum ekki að einblína
á þessa vinnslu. Að mínum
dómi er ekki unnt aö gefa neitt
rökstutt svar við þeirri spurn-
ingu, hvaða atvinnugreinar geti
eða eigi að taka við forustu-
hlutverki í íslenzkri efnahags-
þróun. Or þessu getur reynslan
ein skorið. Hlutverk skynsam-
legrar stefnu í efnahagsmálum
er ekki að velja éða hafna á
milli atvinnugreina, heldur aö
gefa þeim öllum sambærileg
skilyrði til þroska. Á þetta hefur
mikið skort fram að þessu. Eins
og ég hefi nánar fjallað pm fyrr
í þessu erindi, má rekja þetta
annars vegar til viðleitninnar
að draga úr áhrifum sérstöðu
fiskveiða og frumvinnslu afla
samanborið við aðrar atvinnu-
greinar, en hins vegar til tregð-
unnar að viðurkenna þessa sér-
stöðu beinlínis og opinskátt og
móta heilsteypta stefnu í efna-
hagsmálum f samræmi við þetta.
Þýðingarmesta verkefnið. þegar
ný viðhorf eru nú komin til sög-
unnar, er að taka á næstu árum
þessi grundvallaratriði til endur-
skoðunar og leitast við að móta
stefnu, er taki tillit til beirrar
sérstöðu, sem aðgangur að fiski-
miðunum skapar fiskveiðum og
frumvinnslu, án þess að þetta
tillit skapi óeðlilega erfið starfs-
skilyrði fyrir aðfar atvinnu-
greinar og mismuni þeim inn-
byrðis. Slík endurskoðun er
ennþá þýðingarmeiri en ella
myndi, vegna þess að við mun-
um á næstu árum þurfa að
endurskoöa tollakerfi okkar frá
grunni til þess að laga okkur að
þróun tolla- og markaðsmála í
heiminum yfirleitt, og alveg
sérstaklega í Vestur-Evrópu.
Hvemig á að móta
framtíðarstefnuna ?
Ég mun ekki í þessu erindi
ræða þaö, hvemig sú stefna
gæti verið í einstökum atriðum,
er uppfyllti þau almennu skil-
yröi, sem ég hefi gert grein fyr-
ir hér að framan, enda er það
ekki tímabært. Á hinn bóginn
myndi ég vilja gera nokkra
grein fyrir þvf, hvemig mér
virðist eðlilegt að starfað sé að
mótun slíkrar stefnu, að því
er sjávarútveginn snertir bein-
línis.
Á undanförnum árum hefur
skilningur farið mjög vaxandi
hér á landi á nauösyn þess, að
ákveöin stefna varðandi ein-
stakar atvinnugreinar sé mótuð
af hálfu þess opinbera f sam-
ráði við fulltrúa hlutaðeigandi
atvinnugreinar. Slík stefnu-
mörkun hefði það ekki sizt aö
markmiðl, að samræma aðgerðir
Framhald á bls. 10.