Vísir - 18.05.1967, Blaðsíða 9
V ÍSIR . Fimmtudagur 18. maí 1967.
„Einkum eru bækur um þjóðleg-
VlÐTALl
DAGSINS
an fróðleik mikið lesnar“
Dræðrafélag Kjósarhrepps er
sjötíu og fimm ára um
þessar mundir, og hefur þess
veriö minnzt með afmælissam-
komu fyrir skömmu. Það er
nokkuð hár aldur félags utan
kaupstaða hér á landi, því að
yfirleitt hafa félagssamtök
reynzt þar skammlíf; reyndar í
kaupstöðum líka, og jafnvel
hér í höfuðstaðnum eru telj-
andi þau félög, sem starfað
hafa óslitið í þrjá aldarfjórð-
unga — þótt enginn viti senni-
lega með vissu tölu allra þeirra
félaga og samtaka, sem hér
hefur verið stofnað til á því
tímabili og fæst lifað af bams-
aldurinn.
Nafn þessa sjötíu og fimm
ára félags gefur lítið í skyn um
tilgang þess eða starfsemi. Sam-
kvæmt fy-rstu lögum þess og
fundargerðarbókum, sem allar
munu enn varðveittar, er það í
rauninni fyrsta ungmennafélag-
ið sem stofnað hefur verið hér
á landi, þvi að öll starfsemi
þess hefur lengst af verið í þeim
anda, sem síðar einkenndi þau
gagnmerku félagssamtök. Lög-
um þess samkvæmt, var því
ætlað að vinna að menningar
og mannúðarmálum innan
hreppsins; efla menntun, víð-
sýni og félagsþroska meðlima
sinna, stuðla að aukinni ræktun
og hvers kyns þrifum, og það
hafði bindindi á stefnuskrá
sinni. í fám orðum sagt —
ræktun lands og lýðs, eins og
ungmennafélögin orðuðu það
síðar. Það hélt málfundi á hverj-
um vetri lengi vel, og það kom
á fót mjög góðu og vönduðu
bókasafni. Auk þess gaf það út
skrifað sveitarblað, „Vekjar-
ann“, um ára bil, en því miður
eru aliir árgangar þess glataðir.
Og þótt það nefndist „Bræðra-
félag“, var konum heimil þátt-
taka, hvað þær og notfærðu
sér, og á tímabili mun flest
fullorðið fólk í sveitinni hafa
verið þar félagsbundið.
Það var í tilefni af þessu
merkisafmæli, að viö brugðum
okkur upp að Neðra-Hálsi í
Kjós, og áttum tal við núver-
andi formann Bræðrafélags
Kjósarhrepps, Odd Andrésson,
alþm.
Á undan samtíð sinni
— Hverjir voru aðalhvata-
menn að stofnun þessa merki-
lega fétagsskapar, Oddur — því
að ekla mun ofsagt, að það hafi
verlð nýstárlegur og merkilegur
félagsskapur í þann tið?
— Það er óhætt aö fullyröa
það. í rauninni hefur það sér-
stöðu i sögu félagssamtaka hér
á landi, fyrst og fremst þess
vegna og svo vegna aldurs síns.
Aðalhvatamennimir voru þeir
séra Þorkell Bjarnason, prestur
að Reynivöllum, og Eggert
Finnsson að Meðalfelli, en Egg-
ert hafði á sínum tíma dvalizt
í Noregi viö búnaðarnám. Þeir
fengu ýmsa unga menn í sveit-
inni til liðs við sig. Meöal þeirra
var faðir minn, Andrés Ólafs-
son, sem sat í fyrstu stjórn þess.
ODDUR ANDRÉSSON, alþm.
bóndi að Neðra-Hálsi í tvíbýli
við Gísla hreppstjóra, bróður
sinn. Oddur hefur gegnt marg-
háttuðum félagsstörfum í sveit-
inni, m. a. verið formaður
Bræðrafélags Kjósarhrepps síð-
asta áratug.
Séra Þorkell Bjamason hafði
mikinn áhuga á aukinni alþýðu-
menntun, eins og bezt má af því
sjá að hann gekkst fyrir stofnun
heimavistarbamaskóla rúmum
áratug áður en þetta félag var
stofnað, og var svo til ætlazt
að börn dveldust þar við nám
tvo síðustu veturna fyrir ferm-
ingu, bæði piltar og stúlkur.
Sannar það hve langt séra Þor-
kell var á undan samtíð sinni
— svo langt, að ýmsir áttu örö-
ugt með að verða honum sam-
ferða, hvað varð m. a. til þess
að skólinn starfaði ekki nema
um áratug, en hann mun fyrsta
stofnun sinnar tegundar í sveit
hér á landi. Þótt hann starfaði
ekki lengur, gætti áhrifa hans
langan aldur í sveitinni, því aö
nemendur reyndust hafa sótt
þangað hollt veganesti þekking-
ar og þroska, sem entist þeim
alla ævi og þeir miöluðu öðmm
drjúgum af á lífsleiðinni. Til
þess var m. a. tekið hve margir
nemendur þaðan skrifuðu fall-
ega rithönd og rétt og fallegt
mál, eins og enn má sjá af
sendibréfum, fundargerðum og
öðru sem varðveitzt hefur eftir
þá. Nú — og Eggert Finnsson
hafði dvalizt I Noregi, og ef til
vill kynnzt þar svipuöum sam-
tökum, þótt ekki séu heimildir
fyrir því.
Fyrsta ungmennafél.
á Jandinu
— Og stefnuskrá félagsins?
— Það má segja, að hún hafi
verið söm og ungmennafélag-
anna siðar, bæði að anda og í
framkvæmd. Þetta var félag.
sem átti að vinna að alhliöa
menningar- og mannúðarmálum
í sveitinni, í fám orðum sagt.
Og einmitt þess vegna, hve það
starfaði á líkum grundvelli og
ungmennafélögin, var ung-
mennafélag stofnað hér mun
síðar en í nærliggjandi sveitum,
t.d. í Mosfellssveitinni. Vert er
og að geta þess, að samkvæmt
lögum og anda félagsins, átti
mannúðin einnig aö ná til búpen
ings og annarra dýra og er þvi
ekki ósennilegt aö þarna sé
fyrsti vísirinn að dýravernd í fél
agssamtökum hér á landi. Þá átti
félagið að efia menntun meölima
sinna og lá því beinast við að
það kæmi sér upp bókas. og var
bráður bugur undinn að stofnun
þess og varð það brátt mikið og
gott á þeirra tíma mælikvarða
og mikið notað af félagsmönn-
um. Félagið gekkst og
fyrir málfundum á vetrum, og
voru þeir fyrst haldnir heima
á prestsetrinu, en eftir að „þing-
hús“ var reist í hreppnum, flutt-
ist sú starfsemi þangaö, enda
var það á kirkjustaðnum. Loks
gaf félagið út skrifað félags-
blaö, „Vekjarann", og segir það
nafn nokkuð til um félagsstarf
semina.
— Hefur-það-blað varðveitzt?
— Því miður ekki. Ég man
að ég sá eintak af því í bóka-
safninu þegar ég var unglingur,
en nú fyrirfinnst ekkert eftir af
því, svo vitað sé. Þar hefur
Sr. ÞORKELL BJARNASON,
aðalhvatamaöur aö stofnun
Bræðrafélags Kjósarhrepps.
Fæddur að Meyjarlandi í Skaga-
firði 18. júli 1839. Prestur að
Mosfelli í Mosfellssveit 1866—
'77, er hann fékk vcitingu fyrir
Reynivöllum í Kjós, sagöi af
sér embætti aldamótaárið sök-
um vanheilsu, og lézt í Reykja-
vík áriö 1902. Þingmaöur Gull-
bringu- og Kjósarsýslu, 1881—
'85, konungkjörinn 1893—1899.
Samdi fyrsta heildarágrip af
sögu íslands, sem lengi var not-
að við sögukennslu í Lærða-
skólanum og fjölda lengri rit-
gerða um sagnfræði og atvinnu-
mál og ísl. þjóðhætti. Til marks
um hve hann var um margt á
undan samtíð sinni má geta
þess, að hann hóf fyrstur
manna tilraunir með laxaklak
hér á landi, og fékk hingað til
þess norskan mann nokkru fyr-
ir aldamót. Sér enn rústir af
kofa þelm á Reynivölium, sem
byggður var yfir laxaklakið.
týnzt ómetanlegur fjársjóður
margvislegra heimilda um við-
horf »og hugsunarhátt hrepps-
manna í þann tíö. Auk þess er
vitaö að séra Þorkell reit marg
ar greinar í þaö blað og um
margvísleg efni, og er mikil
eftirsjá, að þær skuli vera týnd
ar, slíkur fræðimaður og áhuga
maður sem hann var. Útgáfa
þess mun hafa hafizt strax á
fyrsta starfsári félagsins, aö þvi
er ráða má af fundargerðum
þess sem allar hafa varðveitzt,
sem betur fer.
— En hvaða áhrif hafði stofn
un ungmennafélagsins í hreppn-
um svo á starfsemi Bræðrafél-
agsins?
— Hún hafði óhjákvæmilega
þau áhrif, að menningar- og
mannúðarmálastarfsemin færð
ist að miklu leyti yfir á það,
en félagiö sérhæfðist meira í
sambandi við bókasafnið og
starfsemi þess. Eins og ég gat
um, varð þaö safn brátt mikið
og gott, og efldist síðan stöðugt.
Þótt nokkuð margar af þeim
bókum, sem fyrst voru keyptar
í safnið, hafi veriö lesnar upp,
ef svo mætti að orði komast,
er enn til nokkuð af bókum
einjtum tímaritum, sem það eign
aðist á fyrstu starfsárunum. Á
síðari áratugnum hafa svo verið
stofnuð mörg og margvísleg fé-
lög, en svo yfirgripsmikil var
stefnuskrá og starfsemi Bræðra
félagsins, að heita má að öll
þessi félög, séu sérhæfing á viss
um starfsþáttum þess. Jafnvel
kvenfélagið — því að konur
voru líka virkir þátttakendur í
starfsemi þess og félagsmeðlimir
— og skógræktarfélagið á viss-
an hátt, því að Bræðrafélagið
hafði ræktun landsins á stefnu-
skrá sinni, ekki síður en mann-
fólksins.
Heillaríkra áhrifa frum-
herjanna gætir enn
— Telurðu að áhrif Bræðra-
félagsins — eins og það var —
gæti enn óbeinlínis í sveitinni?
— Hiklaust. Það hefur á-
reiðanlega orðið til þess að efla
mjög félagsþroska hreppsbúa,
og þess gætir enn. Blómlegt
félagslíf e.r meðal annars það,
sem Heldur ungu fólki í sveit-
inni. Og viö þurfum ekki að
kvarta yfir flótta æskunnar héð-
an umfram þaö, sem eðli-
legt er að ungt fólk leiti mennt-
unar og starfa annars staðar.
íbúatalan hefur haldizt nokkuö
svipuð sfðustu árin. Hér eru
margir ungir bændur, sennilega
um fjórði hluti búenda, kvæntir
ungum konum. Tvær jarðir
mega kallast hafa fariö í eyði,
en önnur þeirra fór í eyði af
hemaðarlegum ástæðum, ef svo
mætti segja, snemma á hernáms
árunum — Hvítanesið — en
hin er nytjuð af búendum á
annarri jörð. Þar á móti hafa
svo risið hér að minnsta kosti
þrjú nýbýli, svo við gerum
öllu betur en að standa i stað.
— Við minntumst í uppháfi
á að hér heföi verið starfræktur
heimavistarskóli nokkru fyrir
síðustu aldamót. Og nú er hér
aftur starfræktur slfkur skóli
í hinum myndarlegustu og ný-
EGGERT FINNSSON,
óöalsbóndi að Meöalfelll, annar
aðalhvatamaöur að stofnun fé-
lagsins. Fæddur aö Meðalfelll i
Kjós 28. aprfl 1852; dáinn 26.
jan. 1946. Lauk prófi frá land-
búnaöarskólanum í Stend í
Noregi 1882; gerðist frumherji
í búnaðarháttum er heim kom,
hóf m. a. fyrstur manna verkun
votheys 1883, og var á undan
samtíð sinni um notkun véla
við ræktun og heyskap. Eggert
var fióröi maður frá Magnúsi
lögm. Ólafssyni að Meðalfelii,
hálfbróður Eggerts Ólafssonar
úr Svefneyjum, og bar nafn
þaðan.
tfzkulegustu húsakynnum. Hvað
er aö frétta af skólamálunum?
Þú ert skólanefndarformaður ..
— Já, og það er ærið töm-
stundastarf, ef kalla mætti það
svo. Skólahúsið hefur verið f
byggingu í nærri tvo áratugi —
en bygging þess var hafin nærri
mannsaldri eftir að heimavistar
skóli sá er séra Þorkell var
hvatamaður að, hætti aö starfa
og sýnir það enn hvaö Kjós-
verjar voru þá á undan samtfö
sinni. Mitt sjónarmið er og hef-
ur verið það, að við eigum að
leitast við að notfæra okkur
þéttbýlið í Mosfellssveitinni og
koma þar upp gagnfræðaskóla
fyrir þessi sveitafélög. Að und-
anfömu hafa börn héðan lokið
þar skyldunáminu, seinni vetur
inn. Að Brúarlandi hefur verið
starfræktur gagnfræðaskóli i
vetur. En hér f sveitinni verður
aldrei það fjölmennt, aö viö get-
um starfrækt hér framhalds-
skóla, kostnaðarins vegna, og
því tel ég að við eigum að leita
þar samvinnu við Mosfellssveit-
armenn.
— Hvað um sameiningu hrepp
anna? Hefur hún komizt á dag-
skrá?
— Sýslumaður hefur haldiö
fund með fulltrúum allra hrepp-
anna þriggja um málið. en það
tekur alllangan tfma að athuga
það. Ég tel að þaö hljóti að
draga að sameiningu þeirra að
einhverju leyti, hvemig sem það
fyrirkomulag verðu*-, en það á
sennilega nokkuð langt í land
enn og þörf og aðstæður verða
að segja til um það.
— Þú minntist á að skólafor
raennskan væri ærinn starfi í
tómstundum og umsvifamikl-
ura búrekstri. Mér skilst að þú
hafir og haft annan starfa f tóm-
Framb á bls 13