Vísir - 06.04.1968, Blaðsíða 9

V í S IR . Laugardagur 6. apríl 1968.
VAGESTIR
norðan úr höfum
Eitt og annab um hvítabirni á Islandi
ÞEGAR HAFlSINN kemur norðan úr yztu höfum, er ekki
Iaust við að sumir séu uggandi um, hverjar ókindur úr ríki
myrkurs og vetrar kunni að slæðast með honum. Að vísu
eru flestir þó hættir að óttast tröll og sjóskrímsl, þótt orm-
urinn í Lagarfljóti sýni sig með vissu millibili. En vel getur
verið, að hvítabirnir slæðist hingað til lands á borgarísjaka,
og leggist þá á fénað og jafnvel menn, þegar hungur fer að
sverfa að.
Þegar búizt er við bjarndýr-
um kemur jafnan hinn mesti
veiðihugur í menn, því að ekki
er ónýtt að vera bjamarbani,
og svo mikill getur veiðihugur-
inn orðið, að spor eftir kviö-
dregna tófu geti orðiö bjam-
dýraslóð.
Hér áður fyrr þóttu bjam-
dýr konungsgersemar, og þess
vom dæmi, að íslenzkir menn
temdu hvítabimi og hefðu þá
með sér á ferðum sínum í önnur
lönd, og jafnvel konungum
þótti sómi að þiggja slíka gjöf.
Bjamdýrafeldir em einnig
dýrmætir mjög, og þótti þaö
merki um að stórbrotin ævi
væri fyrir höndum, ef konur
ólu böm sín á bjamdýrsfeldi.
Allmargir bimir hafa verið
unnir á íslandi, og era til sögur
af slíkum vígum, en vandhæfi
eru nokkur á bjamadrápi og
segir svo f Sagnakveri Skúla
Gíslasonar:
„Þegar búið er að særa
bjamdýr til ólífis og það er
lagzt fyrir til að deyja, þá er
níðingsverk að veita því fram-
ar áverka. Og er það tilgreint
því til sönnunar, að fyrir næstu
aldamót veittust Skagamenn
að einu bjamdýri og drápu það.
Þegar það var búið að fá bana-
sárið, lagðist það á skafl og
sleikti sár sín, en þá veitti einn
því nýjan áverka, og varð sá
hinn sami ólánsmaður upp frá
því.“
Þrettán bjaradýr
lögð að velli
Fleiri sögur segir Skúli Gísla-
son af bjarndýradrápum eins
og eftirfarandi sögu af Langa-
nesi:
„Einu sinni snemma vetrar
lagði hafís mikinn að Langa-
nesi, og komu mörg bjarndýr
á land með honum. Einn bær
var þar afskekktur á nesinu,
er lá þó mjög vel við sjávarút-
veg og trjáreka. Þaöan kom
enginn maður, hvorki til kirkju
né annarra bæja, frá því með
jólaföstukomu og fram að miðj-
um vetri, og hugðu menn, að
bjarndýrin hefðu orðið heim-
ilisfólkinu að skaða. Unglings-
maður var þar í sveitinni, átján
ára gamall, smiður góður rösk-
ur og hugaður. Hann smíðaði
sér lagvopn mikið og fór svo
kyöld eitt í tunglsljósi til að
vitja bæjarins. Var það hér
um bil á miðjum þorra. Þegar
hann kom að bænum var þar
allt brotið og bælt. Fann hann
blóðuga fataræfla af fólkinulíka
var fjósiö brotið upp og kýmar
drepnar og uppétnar. Seinast
hvarflaði hann upp í dyraloft,
var það óbrotið og stigi, sem
upp aö því lá. Hann litaðist um
og horfði út um loftsgluggann.
Hann sá þá, hvar bjarndýra-
hópur kom neðan frá sjó. Hafði
hann tölu á þeim, og voru þau
átján. Eitt fór á undan, var það
langstærst og rauökinnótt. Það
varö fljótt vart mannsins af lykt
inni og hljóp meö mikilli
grimmd upp í stigann og ætlaði
að slá til mannsins meö hramm-
inum, en hann lagði það undir
bóginn í hjartastað, og varð
það bani dýrsins. Síðan drap
hann tólf önnur dýr þar í stig-
anum. Snera hin fimm þá und-
an og litu ekki við manninum,
þó hann egndi þau upp á sig,
og veitti þeim eftirför. Síðan
fékk hann menn til að gjöra
dýrin til. Er mælt hann hafi
reist bú á jörðinni um vorið
og keypt hana fyrir þaö, sem
hann hafði upp úr dýrunum.
Varð hann nýtur bóndi. Sagt
er, hann hafi haldið einum
þeim hluta þess, sem nefndur
er „Ófærustykki", en nafnið
gefur nokkra hugmynd um,
hvernig hlíðar fjallsins era
yfirferöar fótgangandi mönn-
um.
Ófærustykki afmarkast að
utanverðu I fjallinu af djúpum
gilskorningi, sem nær ofan frá
fjallsbrúninni, niöur hamra-
hlíðina og endar frammi á
klettabrúninni, þar sem þver-
hníptur hamarinn gnæfir yfir
fjörunni. Þó er hæð hamarsins
fyrir fjörunni minnst á þessum
stað.
Ofan í gilið er ófært mönn-
um nema þá aðeins í vað, en
á einum staö er unnt að
stökkva yfir það.
Gil þetta er nefnt Bangsa-
gjá, og er til saga um, hvernig
gjáin hafi hlotið þessa nafn-
gift. Skriflegar heimildir munu
ekki fyrir henni, heldur hefur
hún lifað meðal íbúa á Siglu-
nesi.
Sagan segir, að á Reyðará,
sem er næsti bær við „Hest“
hafi búið fyrir löngu bóndi,
kvæntur, og átti kona hans
von á sér, þegar atburöir þeir
Birna ásamt húni sínum.
hann þrifiö járnvöl einn mikinn
og ráðizt þegar að dýrinu, en
bersi hafi hræðzt bóndann og
lagt á flótta og komizt á und-
an honum út úr bænum.
Tók björninn á rás rakleiðis
upp fjallið Hest, en upp frá
bænum eru mikil skriðuföll og
efst undir fjalllsbrúninni þver-
hnípt klettabelti, sem er engu
talið faért néma fuglinum fljúg-
. hann lagði það undir bóginn í hjartastað ... (Teikn. Halldór Pétursson).
feldinum eftir og öll börn hans
fæðzt á honum, og höfðu þau
því öll bjarnyl."
Bjarndýr banar
konu og bami
Ýmsar munnmælasögur eru
til um bjarndýr, flestar á Norð-
urlandi eins og gefur að skilja,
og hafa þær ekki allar verið
skráðar, en lifa í örnefnum og
munnmælasögum.
Þegar náttúrunafnakenningin
’ er svona ofarlega á dagskrá er
ekki úr vegi aö rifja upp
eina slíka munnmælasögu.
í Héðinsfirði vestanverðum
er fjall, sem nefnt er „Hestur"
eða „Hestfjall“ hömrum girt
og hrikalegt. Þar fórst I fjallinu
fyrir mörgum áram flugvél í
gerðust, sem hér er sagt frá.
Hávetur var, og hafís landfastur.
Þegar líða tók að þvl, að
konan yrði léttari, fór bóndi
aö heiman að leita aðstoöar, en
honum sóttist feröin seint og
var lengi í burtu.
Þegar hann loks sneri heim
aftur mætti honum ófögur að-
koma, að sagan segir: Konan
hafði fætt, meðan hann var
fjarri, en vágestur hafði banað
henni og barninu. Kom bóndi
að bjarndýri, þar sem það grúfði
sig yfir sæng konunnar, og
segir sagan, aö það hafi verið
að rífa í sig barnið, þegar bóndi
kom í dymar.
Við þessa hroðalegu sjón er
sagt, að bóndann hafi gripið
æði, og hafi hann ekki skeytt
neinu um haettuna, sem honum
stafaði af dýrinu, heldur hafi
andi. Þessa leiö hljóp björninn
upp á fjallsbrún og bóndi á
hælum hans, en þvílíkt var æði
mannsins, að heldur dró saman
með honum og birninum.
Þegar upp á brúnina kom,
var bóndinn svo nærri dýrinu,
aö hann gat slæmt til þess járn-
velinum, en bangsi greip til
þess örþrifaráðs, að hann lét
sig renna á sitjandanum niður
gilið, sem síðan hefur dregið
nafn af og heitir nú „Bangsa-
gjá“. Þar skildi með þeim,
hvítabirninum og bónda.
Greiðviknin borgaði
sig ekki
I bók sinni Harmsögur og
hetjudáðir segir Þorsteinn
Jósepsson sögu um, að bjam-
dýr hafi orðið manni að bana
á Reykjaheiöi, og austanvert
á henni séu til örnefni, sem
eiga að vera dregin af þeim at-
burði. Vamarbrekka heitir, þar
sem maðurinn á að hafa reynt
að verjast dýrinu og Krossvarða
er á Melhól skammt frá, en þar
á líkið af manninum að hafa
fundizt. Þorsteinn Jósepsson
segir svo frá:
„Sagan er á þá lund, að ísa-
vetur einn mikinn hafi maður
úr Reykjadal farið erinda sinna
norður yfir Reykjaheiði. Gekk
hann við atgeirsstaf, enda vissi
hann, að bamdýr hélt sig á
heiðinni. Fór það og svo, að
dýrið varð á vegi hans og réðst
á hann. En maöurinn varði sig
með atgeirnum og fékk stökkt
dýrinu á flótta. Hélt hann við
svo búið leiðar sinnar, en hafði
ekki lengi farið, er hann hitti
mann úr Axarfirði, sem var
á vesturleið. Var sá vopnlaus.
Segir hann Öxfirðingnum frá
bjarndýrinu, og að það muni
verða á leið hans, býður honum
þess vegna atgeirinn að láni,
hvað maðurinn þáði.
Halda þeir við svo búið hvor
sína leiö. Það leiö heldur ekki
á löngu, unz Öxfirðingurinn
mætti bangsa, en þegar dýrið
sá hann með atgeirinn þorði
það ekki að ráðast á hann en
hljóp þess í stað í slóð Reyk-
dælingsins og réðst á hann,
þar sem síðar heita Vamar-
brekkur. Sást á förum f snjón-
um, að þar hafði orðið harður
atgangur milli manns og dýrs,
en það síðamefnda þó borið
sigur úr býtum. Líkið af mann-
inum fannst þar skammt frá,
og heitir þar Krossvarða."
Ekki eru r)ú miklar líkur til
þess, að bjarndýr eigi framar
eftir að verða mönnum hér á
landi að fjörtjóni. Miklu frem-
ur eru líkur til þess, að þau
dýr, sem lenda hér upp á land,
eigi ekki langa ævidaga fyrir
höndum, þar eð hér er mikið
um skotglaða menn, sem eiga
enga ósk heitari en eignast
bjarndýrsfeld á vegg hjá sér.
En væri ekki ef til vill skyn-
samlegra aö reyna að ná lif-
andi þeim bjarndýrum, sem
kynnu aö slæðast hingaö, og
selja þau í erlenda dýragarða
gegn greiöslu í beinhörðum
gjaldeyri, ellegar senda þau
einbverjum erlendum stórhöfð-
ingja að gjöf — svona í aug-
lýsingaskyni.