Vísir - 26.07.1968, Qupperneq 5
VlSIR . Föstudagur 26. júU 1968.
5
Jónas Jónsson frá Hriflu
Tónas er iátinn, það var eins og
J hinn mildi sumarblær hvísl-
aði þessum orðum út um lands-
byggðina alla, að kveldi 19. júlí
s.l., og morguninn eftir barst
fregnin út á öldum Ijósvakans,
er Ríkisútvarpið tilkynnti and-
látsfréttina. — Fólkið til sjávar
og sveita sagði hvert við annað
hryggum rómi, Jónas er látinn.
Þrátt fyrir það að Jónas er al-
gengt nafn á Islandi, þá var samt
ekki nema um einn Jónas að
ræða, Jónas Jónsson frá Hriflu,
eins og hann var almennast kall-
aður. Andlátsfregnin, fregnin
um að Jónas Jónsson hefði and-
azt að kveldi 19. júlí, kom í
sjálfu sér fáum á óvart, það fór
saman, að Jónas var orðinn aldr-
aður maður og heiisu har.s hafði
farið hnignandi á s.l. vori, og
nokkrum dögum áður en dauð-
ann bar að garði, vissu vanda-
menn hans og vinir að hverju
fór og að umskiptin væru
skammt undan.
Tónas Jónsson var fæddur 1. maí
" 1885 og giftist Guðrúnu Stefáns-
dóttur 8. april 1912, og mun það
hafa verið stærsti atburður í lífi
þeirra beggja. Jónas og Guðrún
voru jafnaldra, Guðrún var fædd
5. október 1885 og andaðist 15.
janúar 1963.
Ævistarf og minningarnar um
Jónas Jónsson verða ekki raktar
án þess að konu Jónasar frú Guð-
rúnar Stefánsdóttur sé samtímis
minnzt, starf þeirra var svo sam-
ofið og samtvinnaö að afrek þeirra
eru sameign beggja og ekki gott
að skilja á milli um hlutdeild
þeirra hvors fyrir sig, þau unnu
sigra sína sameiginlega og öxluðu
byröar þær, sem lífið lagöi þeim
á heröar líka sameiginlega. Jónas
Jónsson er fæddur í Hriflu í Ljósa
vatnshreppi í Suður-Þingeyjar-
sýslu, sonur Jóns Kristjánssonar
bónda þar og konu hans Rannveig-
ar Jónsdóttur. Tvítugur aö aldri
varð Jónas gagnfræðingur frá
Gagnfræðaskólanum á Akureyri og
stundaði næstu þrjú árin framhalds
nám í Askov, Kaupmannahöfn,
Berlín, Oxford, London og París
og árin 1907—1908 stundaði Jónas
nám viö Kennaraskólann í Kaup-
mannahöfn, en veturinn áður hafði
hann kennt f heimabyggð sinni við
unglingaskóla þar. Á þessum fáu
háskólaárum sfnum aflaði Jónas
sér meiri og fjölþættari lærdóms og
þekkingar heldur en nokkur dæmi
munu vera til um áður eða síðar.
Guðrún Stefánsdóttir, kona Jón-
asar, var fyrsta barn ungra
hjóna, Steinunnar Jónsdóttur og
Stefáns Sigurðssonar, sem bjuggu i
Stóru Tungu. Stefán var sonarson-
ur Kristjáns Jónssonar, hins kvn-
sæla Fnjóskdælings, sem bjó á 111-
ugastöðum og Illugastaðaætt er
kennd við. Þróttmiklir ættstofnar
stóðu að Guðrúnu í báöar ættir,
ættstofn Aðaldæla jöfnum hönd-
um hneigður til búsýslu og ritstarfa
og skáldskaparhneigð ívaf i skap-
gerð þeirra.
Guðrún hafði misst föður sinn
er hún var á fermingaraldri, en
fram að þeim tíma hafði hún alizt
upp meö foreldrum sínum á Sílalæk
í Aöaldal.
Otþráin brann f huga Guðrúnar,
djörf og framsækin þrá til mennt-
unar og stórra verkefna, er hún
fann vængi sína vaxna og fleyga.
Er Guðrún nálgaðist tvítugsald-
urinn, lagði hún leið sína til
Reykjavíkur, en þar átti hún
hauka í homi þar sem voru Bened.
Sveinsson, siðar alþingisforseti og
kona hans Guðrún Pétursdóttir frá
Engey, um veturinn gekk Guðrún
í kvennaskóla í Reykjavik, sem
nefndist Sigríðarstaðir eftir for-
stöðukonunni. Sumarið á eftir réð-
ist Guðrún til starfa f nýstofnuðu
mjólkurbúi í Flóanum. Haustið þar
á eftir fór Guðrún í Kvennaskól-
ann á Blönduósi og tók svo að sér
næsta sumar að stýra mjólkurbúi
sem Ljósvetningar höfðu stofnað og
stýrði Guðrún búi þessu nokkur
sumur eða þar til hún fluttist burt
úr héraðinu.
Á vetrum var Guðrún heimilis-
kennari f Þingeyjarsýslu, á Akur-
eyri og loks á Egilsstööum á Völl-
um. Með námi því er Guðrún stund
aði í Reykjavík og á Blönduósi,
störfum við mjólkurbú f Flóanum
og stjóm mjóíkurbús f ættbyggð
sinni, kennarastörfum og víðtækum
kynnum af fólki f öðrum landshlut-
um þá var lagður grundvöllur aö
farsælli starfsævi Guðrúnar, síðar
við hlið Jónasar manns sfns.
Guðrún gerði miklar kröfur til
annarra, en þó mestar til sjálfrar
sín og var meðal margháttaðra
mannkosta, búin þeim eiginleika,
að eiga hægt með að vinna traust
og trúnað fólks svo í frásögur var
fært, og dýrin nutu lfka góðs af
hjartahlýju hennar og hún hafði
óvenjulega gott lag á því að sveigja
skapmikla fjörhesta undir vilja
sinn, en báðum var þeim Jónasi
og Guðrúnu það sameiginlegt að
láta sér ekkert mannlegt óviökom-
andi.
Jónas Jónsson tók hæsta próf
sem tekið hafði verið við Gagn-
fræðaskólann á Akureyri, en þó
urðu kennarar skólans ekki til þess
að hvetja Jónas til framhaldsnáms,
þeim mun hafa ægt hin geysilega
orka sem þeir fundu, að bjó í Jón-
asi, og þó var það haft eftir Jóni
Hjaltalín, skólastjóra að Jónas
hafi verið sá stærsti lax, sem á
sinn öpgul hafi komið um dagana.
Jónas hafði frá upphafi haslað
sér völl innan ungmennáfélaganna
og honum stóðu margar leiðir opn-
ar að loknu námi, en þó var eins
og hann væri ekki að fullu búinn
að marka sér lífsstefnu og mun
honum sjálfum hafa fundizt, að
sóknin gengi hægar en hann
óskaði og var hvergi nærri ánægð-
ur en sumarið 1911 fór Jónas norö-
ur f land og árangur þeirrar fefð-
ar var úrslitasigur í ævi Jónasar,
í þeirri ferð mun Jónas hafa heit-
bundizt Guðrúnu Stefánsdóttur, og
þau giftu sig árið eftir, svo sem
fyrr er vikið að og þá hófst hin
eiginlega saga Jónasar Jónssonar,
sem varð sameiginleg saga Jón-
asar og konu hans, Guðrúnar Stef-
ánsdóttur.
Jónas kenndi við Kennaraskól-
ann í Reykjavík 1909 til 1918, gerð
ist fyrsti skólastjóri Samvinnuskól
ans, við stofnun þess skóla, og
gegndi því starfi samfellt til árs-
ins 1955 að fráskildum þeim tíma,
sem hann var ráðherra. Lgndskjör-
inn þingmaður varð Jónas 1922 og
sfðar þingmaður Suöur-Þingevinga
til ársins 1946. Hann var dóms- og
menntamálaráðherra 1927 til 1932.
Jónas Jónsson var burðarásinn
í stofnun Framsóknarflokksins og
hjálpaði til við stofnun Alþýðu-
flokksins, Sjómannafélags Reykja-
víkur og Alþýöusambandsins. Jón-
as Jónsson frá Hriflu hefur verið
stórbrotnasti og áhrifamesti stjórn-
málamaður þjóðarinnar á þessari
öld á hinu söguríka tímabili milli
sjálfstæðisheimtar og lýðveldis-
stofnunarinnar, hann var samstarfs
maður og jafnaldri íslenzks sjálf-
stæðis, búinn því einstæöa hug-
rekki, sem engin áföll fá beygt né
bugaö.
Jónas Jónsson og kona hans, Guð
rún Stefánsdóttir voru vaxin af
kjarnameiöi íslenzkrar bændastétt-
ar, uppalin og fóstruð í þeirri
menningu sem á rætur sínar í allri
Islendingasögunni, en urðu einnig
Stórvirki Jónasar Jónssonar á
stuttu valdaskeiði og þingmanns-
ferli eiga sér enga hliðstæðu eða
samanburö. Hann var sverð og
skjöldur samvinnuhreyfingarinnar
í landinu um langa hríð, auk þess
að vera forsjármaður, stofnandi og
skólastjóri skóla hennar og bardaga
maður var Jónas svo mikill og góð-
ur að honum tókst í hverju máli,
ávallt, aö snúa vörn upp í sókn.
I heimsborgarar í sögu, stjórnmál-
i um og bókmenntum.
j Á æskustöövum Jónasar var víö
; feðmt útsýni með hækkandi fjöll í
j allar áttir er blánuðu í fjærstu fjar-
; lægð og gáfu hugarflugi hans laus-
an taum og víðsýnið fylgdi honum
! alla ævi.
j Guðrún ólst upp á Sílalæk. Síla
lækur stendur viö jaðar Aðaldals-
hrauns fyrir botni Skjálfanda, þar
er frábær náttúrufegurð, vel til
þess fallin að hafa varanleg áhrif
á hrifnæmt barnsgeð. Noröan bæj-
arins skiptast á veiðivötn og engj-
ar meö fjölskrúðugu fuglalífi. Á
söndunum við sjóinn brotnar haf-
aldan, og í nokkurri fjarlægð renna
tvö furðu ólík fallvötn til sjávar,
Laxá og Skjálfandafljót, önnur á-
in fegursta bergvatnsá landsins, en
hin Skjálfandafljót eitt hinna tröll-
auknu jökulfljþta, en í suðurátt er
hraunið vaxið kjarri og litríku
blómaskrúði með breytilegum svip
myndum.
Jónas Jónsson varö helzti hvata-
maður stofnunar Tímans og áhrifa-
mestur og stórvirkastur þeirra sem
um þjóðmál hafa ritað, og ris-
mesti stjórnmáiaforingi þjóðarinn-
ar og áhrifaríkur samkvæmt því.
Jónas var hverjum manni hug-
! kvæmari og áræðnari á starfsskeiði
! sínu, og bar höfuð og herðar yfir
I aðra stjórnmálaforingja i landinu.
1 Sem dæmi um starfsþrek og af-
; kastaorku Jónasar, þá hefur einn af
samstarfsmönnum hans frá bar-
áttuárunum sagt frá fundi þar sem
Jónas vann samtímis þrenn störf,
stýrði fundinum, tók þátt { um-
ræðunum og skrifaöi blaðagrein
sem beðið var eftir í prentsmiðj-
unni.
Jónas var gæddur yfirburða rit-
snilli, söguþekking hans og skiln-
ingur ,ásamt með hve hann haföi
víðtæka þekkingu á bókmenntum
var með einsdæmum.
Ef Jónas Jónsson hefði verið uppi
á hinum Norðurlöndunum, þá er lík
legt að hann hefði hlotið Nobels-
verðlaunin fyrir uppistöðurit sitt
„Komandi ár“, auk annarra rita
sinna.
Hér verður ekki haldiö lengra á
þeirri braut, að freista þess að
rekjá stjórnmála- og félagsmálaferil
Jónsasar Jónssonar slíkt er of um-
fangsmikið og viðtækt efni til þess
að rúmast innan blaðagreinar,
en í þess stað verður þess
freistað aö víkja lítils háttar að
manninum og konunni, Jónasi Jcns
syni og Guðrúnu Stefánsdótrur,
Guðrún og Jónas voru í orðsins
beztu merkingu, glæsileg hjón, svip
mikil og sviphrein, höfðingleg i
framgöngu og fasi, og Vöktu verö-
skuldaða athygli hvar sem þau fóru
eða komu og hvers manns hugljúf-
ar, þeirra sem þekktu þau og um-
gengust þau, og þar var aldrei um
neina minnimáttarkennd að ræða,
enda höfðu þau ávallt ávinning i
hverjum mannjöfnuöi. Ólíklegt er
að nokkur hjón hafi nokkru sinni
haft jafn almenna mannhylli og
jafn almenna umgengni við fólkið
í landinu eins og Guðrún og Jónas,
og enginn var hvorki svo smár eða
stór að þeir gætu ekki leitað og
ættu víst skjól hjá þeim hjónun-
um. ef á móti blés eða úrræða
þurfti að leita.
Heimili Jónasar og Guðrúnar var
i samræmi viö þau sjálf, fágað, án
íburðar og öllu á þann veg fyrir
komið, að ekki varð betur gert, og
gestrisni þeirra var einlæg og hlý
og á heimili þeirra leið öllum mönn
um vpl, þar var gott að koma.
Vinir og kunningjar minntust
fimmtugsafmælis þeirra, en sameig-
inlegra afmæla þeirra var minnzt
sameiginlega 1. maí, þótt afmæli
Guðrúnar væri nokkru siðar á ár-
inu, sextíu ára afmælis, sjötíu ára
afmælis og sjötíu og fimm ára af
mælis, í öll skiptin með svo mikilli
og almennri þátttöku, að jafngilti
því aö verið væri að hylla þjóð-
höfðingja.
Jónas var mikill baráttumaður,
en hann barðist ávallt af fullum
drengskap, og kunni manna bezt
að meta kosti og verðleika andstæð
inga sinna. Á fyrstu áratugunum
eftir aö flokkaskipun í landinu féll
í farvegi núverandi flokkaskipun-
ar, var harkan slík í íslenzkri
stjórnmálabaráttu að úr hófi keyrði
og urðu íslenzkir stjórnmálamenn
á þeim árum skammlífari en aldur
þeirra stóð til. Þá var það Jónas
Jónsson, sem gekk fram fyrir
skjöldu og bar klæöi á vopnin og
gerði mönnum ljóst í hvern voða
stéfndi, ef svo héldi fram, og varð
smám saman á sú breyting að
meira var stillt í hóf en áöur hafði
verið.
Um einn af þeim andstæðingum
sínum, sem Jónas deildi hart við,
utan þings og innan, segir Jónas
í minningargrein: „Hann ýtti sér
aldrei fram til mannvirðinga, en
var hlýr og tillögugóöur um allt
samstarf í flokknum og gætinn og
varfærinn um framkvæmdir út á
við. Þegar nýliðar komu í flokkinn
á Alþingi, leituðu þeir venjulega
ásjár hjá honum um frumvörp sín
og tillögur, meðan þeir voru að fá
æfingu um þingvinnuna. Og hann
lét þessa hjálp í té meö þeirri óeig-
ingjörnu góðvild, sem lengi hefur
einkennt íslenzka sveitamenn. En
þó að hann sækti ekki um mann-
virðingar, þá voru flokksbræöur
hann því fúsari að veita honum þá
þjónustu. Slíkur maöur er eftirsótt-
ur í hverjum þingflokki. Hann vek-
ur ekki samkeppnistilfinningu stétt
arbræðranna, en er öruggur, ráð-
hollur og þrautseigur í hvers konar
áreynslu og baráttu.
Mér þýkir sennilegt, að ef hann
hefði náð jafn háum aldri og tíðk-
ast um forustumenn í stjórnmálum
á Bretlandi, þá myndu persónuleg-
ar vinsældir hans í Sjálfstæðis-
flokknum hafa rutt honum leið í
hvert ráðuneyti, sem flokkurinn
tók þátt í að mynda. Hitt er annaö
mál, að hjálpsemi og góðvild við
samherja I stjórnmálum er hvergi
»-*■ 10. slða