Bókasafnið - 01.06.1983, Blaðsíða 9

«
SKIPST Á SKODUNUM
Um bókasöfn, rithöfunda
og bókaútgáfu
[„Mikill misskilningur ef bókaverdir
halda sig inna af hendi
einhverja þjónustu við rithöfunda.
9?
— segir Jóhannes Helgi, rithöfundur
Spurt er um viðhorf undirritaðs til al-
menningshókasafna og hókavarða. Þaö
i er satt hest sagt alveg á mörkunum að ég
vilji sjá af klukkutima i umfjöllunina.
1 Svör min og kollega minna munu engu
breyta. Þetta þjóðféíag okkar er ekki
þeirrar gerðar að það taki sönsum
frammi fyrir rökum. það hefur sýnt sig
að þessi furðuskepna sem heitir rikisvald
og rekur m.a. almenningshókasöfnin.
tekur ekki afstöðu lil nokkurs skapaðs
hlutar. leiðréttir ekki nokkurt rangheti.
nema frammi fyrir krepptum hnefum
manna sem eru þess umkomnir að valda
umtalsverðum usla í samfélaginu. Og
það hefur þvi miður einnig komið á
daginn að rithöfundar i landinu eru svo
guðsvolaður söfnuður að hann ber ekki
einu sinni g;efu til að standa vörð um
fjöregg sitt. höfundarréttinn og lifs-
nauðsynlegan afrakstur hans. Það er
ekki fyrr húið að sameina rithöfunda í
eitt hagsmunafélag. sem einhvers ;elti að
vera megnugt. en byrjað er að bera inn á
fundina sprengiefni sem heitir pólitik.
og nú eru samtökin aðliðast i sundur rétt
einusinni. En mérskilsl að þjófnaðurinn
á höfundarrélti. alger til skamms tima.
þetta furðulega fyrirbæri sem nánast
| ókeypis útlán á hugverkum er. séu
gamlar ofdrykkjuvarnir. eigi r;etur sinar
að rekja til einhverra kurfa sem sátu á
alþingi á fyrri helmingi aldarinnar. Þá
var kreppa i landi og atvinnuleysi og
með einhverjum h;etti þurfti að tryggja
að menn legðust ekki i hrennivin i ein-
i beru afþreyingarskyni. En það er ekki
k hægt að gefa það sem maður ekki á
I nema gera annað tveggja. kaupa það
fyrst — eða sölsa undir sig. sem erháttur
ófrómra. og þann kost valdi alþingi. Þvi
dugði ekki að hafa áður gert höfundar-
rétt. skýlausan eignarrétt. upptækan til
rikisins nokkrum áratugum eftir lát höf-
unda. Þeirskyldu lika rúnir lifandi — og
það er á þvi ráni sem almenningsbóka-
söfn og bóka.erðir og lánþegar þrifast
I og hafa gert lengi. Og með sihækkandi
| söluskatli á bækur hefur rikisvaldið
þrengl kosti starfandi rithöfunda i þeim
mæli. að þeir eru nánast þjöðnýtlir.
Launatekjur þcirra eru álika tryggar og
manns sem hefur bingóspil að alvinnu.
lifevnssjóðsréttimL^^^^^^^s'ir ekki
Og við störfum ekki aðeins í minnsta
málsamfélagi i veröldinni: leiðin frá þvi
vfir i iinnur málsvæði er svo ógreið sem
framast má vera. íslendingar á niunda
tug aldarinnar hafa ekki aðcins væng-
týft heila kynslóð rithöfunda. þeir eru
langt komnir með aðdrepa hana. og það
á mesta verklegu franifaraskeiði þjóð-
arinnar.
Nokkur bragarbót hefur verið gerð á
höfundarrettargreiðslum fyrir útlán
bóka á siðustu árum. citthvað kákað i
málið. þannig að á siðasta ári voru
veittar á fjárlögum S(MI þúsund krónur i
þessu skyni. u.þ.b. tvö þrjú þúsund
krónur per haus. (ireiðslurnar eru samt
ekki miðaðar við útlán á bókum ein-
stakra höfunda. það telja bókaverðir
nánast óframkvæmanlegt. ef ekki auka-
atriði. og við lifum á tölvuöld. Þessi fyr-
irsláttur bókavarða ber ekki votl um
vkja mikinn skilning á eignarélti. Slik
talning hefur aldrei verið vandamál i
nágrannalöndum. sem inna af hendi
greiðslur til höfunda í samræmi við út-
lán á bókum þeirra. Islensku söfnin
greiða samkvæmt titlafjölda i hillunum.
Eg hvst ekki við að það sé almennt á
vitorði bókavarða hve fráletur afrakstur
islenskra höfunda af bókum sinum i al-
menningsbókasöfnum er i samanburði
við önnur riki. t.d. Danmttrku. ekki
stærra riki þö. Það sem útlánahæsti htif-
undur Dana ber úr býtum árlega er
hundraðfiild sú upphæð sem eintaka-
h;esti islendingurinn fær i sinn hlut. og
kemur fleira til t
Þ.iðJ

stjórnvöldum að traðka á rilhöfundum i '
landi sinu.
Það er mikill misskilningur ef bóka-
verðir halda sig inna af hendi einhverja
þjónustu við rithöfunda i landinu. Það
er þveröfugt eins og greiðslum til |
höfunda er háttað i dag. Maður sem
getur fengið.bækur heimscndar að vild
sér að kostnaðarlausu. hann kaupir ekki
bækur svo nokkru nemi. hann fer heldur
i tvær sólalandaferðir á ári. Ég skil hann
vcl. f:.f umsvif bókasafnanna halda
áfram að aukast án þess að greiðsla af
einhvcrju viti til höfunda komi til munu (
söfnin ganga af bókaútgáfunni í landinu
dauðri. Það er svo einfalt. Hún hefur
þegar skroppið svo saman að farið er að
nálgast hættumörk.
E.g skrifaði fyrir nokkrum árum
greinaflokk um þessi efni. Ein greinin
hét Bók er biö. Nú vill svo til að hægt er
að gera samanburð á heimlánuðu biói
og heimlánaðri bók. Ég á við videóið.
sem gerði íslendinga á augabragði að i
kræfustu höfundarréttarþjófum sem um
getur í heimsbyggðinni: hugsunarhátt-
urinn er korninn beinustu boðleið frá
ríkisvaldinu. Leigugjald fyrir Vídeó-
spólu er fimmtiu krónur á sólarhring.
Bók er biö. Leigugjald fyrir bók er átta
aurar á sólarhring. fjórir aurar. ef tvæ
eru lesnar. Einfalt reikningsdæmi. Árs
kort frá Borgarbókasafninu kostar þrjá- I
tíu krónur á ári.
Hingað hafa nýlega komið erlendir
lögfræðingar. gæslumenn höfundarrétt-
Videóspóluframleiðendanna oghaft
I síðasta tölublaði Bókasafnsins (6.
árg., 2. tbl. 1982) voru birt svör tveggja
rithöfunda við spurningu um viðhorf
þeirra til almenningsbókasafna og bóka-
varða. Hér á eftir birtist svar Péturs
Gunnarssonar rithöfundar við sömu
spurningu, en grein hans féll niður i sið-
asta blaði. Fyrst verða birtar greinar sem
urðu til vegna skrifa Jóhannesar Helga
rithöfundar í síðasta tölublaði.
I upphafi greinar sinnar lýsir Jó-
hannes Helgi (skst. JH hér á eftir) þeirri
furðuskepnu er heiti ríkisvald og reki
m.a. almenningsbókasöfn. JH telur
að því miður séu íslenskir rithöfundar
svo guðsvolaður söfnuður. að þeir beri
ekki gæfu til að standa vörð um fjöregg
sitt, höfundarréttinn og afrakstur hans.
I grein sinni leggur JH megináherslu á
að með óviðunandi greiðslum til rithöf-
unda fyrir útlán verka þeirra í almenn-
ingsbókasöfnum, stundi söfnin þjófnað
á höfundarrétti. Á því ráni þrífist al-
nrenningsbókasöfn, bókaverðir og lán-
þegarog hafi gert lengi. Þá gagnrýnir JH
þann hátt sem er á greiðslum til rithöf-
unda. Þær séu ekki miðaðar við útlán
bóka höfunda heldurgreiði söfnin sam-
kvæmt titlafjölda í hillunum. Enn-
fremur segir JH að bókaverðir telji
óframkvæmanlegt, ef ekki aukaatriði,
að miða þær við útlán. Þetta telur JH
vera fyrirslátt sem beri ekki vott um ýkja
mikinn skilning á eignarétti. Þá segir JH
að slík talning hafi aldrei verið vanda-
nrál í nágrannalöndum, sem greiði höf-
undum í samræmi við útlán á bókum
þeirra. Niðurstaða JH er sú að það sé
mikill misskilningur ef bókaverðir telja
sig inna af hendi einhverja þjónustu við
íslenska rithöfunda. Það sé þveröfugt -
eins og greiðslum til rithöfunda sé hátt-
að í dag. Þá telur JH að haldi urnsvif
bókasafnanna áfram að aukast án þess
að umtalsverð greiðsla til rithöfunda
komi til, muni söfnin ganga af bókaút-
gáfu í landinu dauðri, en hún hafi
skroppið svo saman að nálgist hættu-
mörk.
Síðan fjallar JH um leigu á „Vídeó-
spólum", og telur að sama gjald eigi að
greiða fyrir útlán á eintaki bókar og
leigu einnar spólu. Hluti af því gjaldi
ætti að renna til útgefenda, og myndi þá
bókaútgáfan eflast aftur að gæðurn, og
höfundum væru tryggð laun fyrir vinnu
sína.
í síðasta kafla greinarinnar segir Jó-
hannes Helgi bókaútgefandi frá óvænt-
um viðbrögðum bókasafna, þegar hann
bauð þeim bók sína Hús málarans
endurútgefna til kaups. í lokin leggur
Jóhannes Helgi til að bókasafnsfræð-
ingar, og þá einkum bókaverðir Borgar-
bókasafnsins, svari eftirfarandi spurn-
ingu: „Hvert er viðhorf yðar til rithöf-
unda og bókaútgefanda?"
(Endursögn VG)
9