Dagur - 29.11.1997, Blaðsíða 2
II - LAUGARDAGUR 2 9. NÓVEMBER 1997
Xkypr
SÖGUR OG SAGNIR
„Lítiil drengur var eitt sinn spurður, hvað bindindi væri. Hvað
haldið þið, að hann hafi sagt? Bindindi er brauð og smjör. Það
var brosað að þessu svari, en barnið sagði: Jú, þegar pabbi drekk-
ur ekki, fæ ég bæði brauð og smjör, en þegar hann drekkur fæ
ég hvorugt."
Guðrúw Lárusdóttir, alþingismaður á Alþingi árið 1935.
LjÓST ER AF ANNÁLUM að áfengis-
nautnin hefur lengi fýlgt Islending-
um. Drykkjuskapur í Evrópu jókst
mikið með tilkomu brenndra drykk-
ja og varð landplága á 16. öld. Dan-
ir þóttu mörgum öðrum verri í þessu
efni. Þannig eru til ófagrar lýsingar
erlendra sendimanna á drykkju
Kristjáns konungs IV og kemur þó
fram að konungur væri ekkert verri
en þegnar hans í þessu efni. Brenni-
vin var ódýrt og margar krár bren-
ndu eigin veigar. Jeppi á Fjalli í leik-
riti Ludvigs Holberg var ekki aðeins
grínfígúra. Hann var raunsönn lýs-
ing á þjóðarböli.
Verslunarhættir höfðu sín áhrif á
drykkjuskapinn. A tímum einokun-
arinnar var kaupmönnum á Islandi
skylt að selja ýmsar nauðsynjar, svo
sem korn, járn og snæri á sama verði
og í Danmörku. Á munaðarvöru var
hins vegar ftjáls álagning og kaup-
menn því mest áfram um að selja
hana. Þar skipti brennivínið ekki
minnstu máli, beint og óbeint.
Kaupmönnunum lærðist nefnilega
snemma að fátt var betra til að liðka
fyrir viðskiptum en að gefa bændum
í staupinu.
Drykkjuskapurinn náði meira að
segja inn í kirkjur landsins eins og
hreppstjórainnstróxinn, sem yfirvöld
gáfu út 1809 ber með sér, en þar
segir meðal annars svo:
„Hann gefl nákvæmlega gaum að
yfirsjónum og óreglum, sem á helgi-
dögum fremjast, með drykkjuslarki,
ryskingum, mælgi eða hávaða í
kirkju eða við þær, og ákæri til
sekta... sömuleiðis ofdrykkju altaris-
gaungufólks..." Þetta kann að koma
nútímamönnum spánskt fyrir sjónir
en þó eru um þetta ítrekaðar um-
kvartanir frá 19. öld, eins og grein
Jóns landlæknis Hjaltalín hér að aft-
an vitnar um.
Þá má í því sambandi nefna erind-
isbréf fyrir lögreglumenn árið 1889,
en í því var Iögð sérstök skylda á lög-
reglumenn, að halda uppi löggæslu í
dómkirkjunni á messutíma til þess
að koma í veg fyrir drykkjuskap. Þá
má benda á fyrstu áfengislögin
(1888), sem banna staupgjafir kaup-
manna. Þessar víngjafir hafa tví-
mælalaust, illu heilli, mótað viðhorf
íslendinga til áfengis og stuðlað að
aukinni drykkju landsmanna, ásamt
því milda ftjálsræði sem ríkti að öðru
leyti í þessum efnum, þar sem áfen-
gi var nánast alls staðar haldið að
mönnum með einum eða öðrum
hætti. Áfengi varð síðan hluti af Iífs-
venjum margra Islendinga.
Áfengismenning íslendinga hefur
því mótast af sífelldum öfgum, ýmist
með of miklu frjálsræði eða óraun-
hæfum og óframkvæmanlegum
höftum, sem trúlega hafa leitt af sér
enn meiri drykkju og verri drykkju-
venjur þegar til Iengri tíma er litið.
Áfengisvandi íslendinga í dag snýst
því ekki um mikla heildarneyslu,
heldur fremur hitt hversu drykkju-
venjur Islendinga hafa mótast mikið
af óhóflegri drykkju þar sem neyslan
snýst fyrst og fremst um vímuáhrif-
in. Samanburðarrannsókir frá síð-
ustu áratugum sýna að heildarneysla
íslendinga er mun minni en f ná-
grannalöndunum, en neyslan jafn-
framt meiri hvetju sinni.
Áfengisbannið var sett á eftir að
verulegur árangur hafði náðst í
áfengismálum þjóðarinnar á aldar-
fjórðungnum þar á undan, ekki síst
fyrir milligöngu Góðtemplararegl-
unnar. Bannlögin voru ekki bara illa
þokkuð af mjög mörgum, heldur
hlaut Iögreglan einnig óvinsældir
margra fyrir að framfylgja þeim. Þar
kom til að bannlögin gengu þvert á
sannfæringu margra og réttarvit-
und. Aðgerðir lögreglu voru eðli
málsins samkvæmt oft fólgnar í hús-
leitum á heimilum fólks. Það gerði
málið öllu verra, því nú fór lögreglan
í fyrsta sinn að skipta sér af einka-
högum manna í verulegum mæli.
Mörgum fannst lögreglan þar með
ganga gróflega á friðhelgi heimilis-
ins og umgangast fólk á heimilum
sínum eins og svæsnustu afbrota-
menn.
I því sambandi má benda á eftir-
farandi ákvæði, sem þingmenn töldu
í upphafi eitt mikilvægasta þving-
unarúrræði bannlaganna: „Nú sést
maður ölvaður, og skal þá heimilt að
Ieiða hann fyrir dómara. Skal hann
skyldur til að skýra frá, á hvern hátt
hann hafi ölvaður orðið, og þá
hvernig og hjá hverjum hann hafi
fengið áfengið." Þetta ákvæði var að
sjálfsögðu marklaust eftir að fólk gat
orðið ölvað af neyslu löglegu Iéttvín-
anna jafnt sem ólöglegra vína, og
ógjörningur var að greina þar á milli.
Eftir undanþáguna þyngdist róð-
urinn gegn áfengisbölinu og árið
1927 sá dómsmálaráðherra nauðsyn
til þess bera að skipa, án laga-
heimildar, sérstaka ríkislögreglu-
þjóna, til að framfylgja bannlögun-
um, en smygl og bruggun var þá orð-
in mjög víðtæk.
Hér á eftir verður nánari grein
gerðs fyrir „bannlögunum" og aðdra-
ganda þeirra:
Landlæknir ritar
grein um drykkjuskap
íslendinga
Dr. Jón Iandlæknir Hjaltalín birti
grein í „Nýjum félagsritum" árið
1843, þar sem hann fjallar um
drykkjuskapinn á Islandi. Þar kem-
ur fram að brennivínsdrykkjan hafi
aukist mjög á seinni árum. Þetta séu
gæðin sem ísland hafi haft af kaup-
verslun Dana, sem gert hafi marga
að drykkjuhrútum. Víni hafi verið
haldið að mönnum, og þegar
drykkjumönnum hafi fjölgað, sé
hlegið að öllu saman „niðri í Dan-
mörku", og haft í skemmtisögum um
drykkjuskap prestanna á íslandi, og
hvernig þeir líti út, þegar þeir séu að
slarka dauðadrukknir í verslunar-
stöðunum. Þá er bent á þann mikla
kostnað sem þjóðin greiði í áfengi,
þrátt fyrir fátækt, og skort á nauð-
synjum. Bent er á að skattleggja
megi áfengið og nota til aukinna vís-
inda, menntunar og kunnáttu, en
jafnframt nefnt að mönnum þætti
það sjálfsagt óþarfa álögur.
I hinum stærri verslunarstöðum
komi varla sá dagur, að ekki megi sjá
drukkið fólk ráfa fram og aftur, far-
andi búð úr búð til að sníkja út
brennivín, þangað til það velti útaf
og geti enga björg sér veitt. Drykkju-
skapurinn sé ekki bara í Reykjavík,
heldur sé varla til sá kaupstaður eða
sjávarpláss þar sem slíkt viðgangist
ekki.
I kirkjum landsins sé drykkjusvall
mikið, og færist í vöxt, þó nóg hafi
verið prentað upp aftur og aftur af
guðfræðibókunum gömlu. Það sé
alltítt í sumum kirkjum, að þar sé
svallað hvað mest, þegar slíkt ætti
helst að varast, drykkjusvallið sé
sumsstaðar samfara altarisgöng-
unni. Verði ekki með sanni á móti
því mælt, að þann dag, sem gengið
sé til altaris, drekki sumir hvað fast-
ast og lendi þá stundum í illdeilum.
Ekki muni ofhermt að fluttar séu
til íslands á ári hverju 5000 tunnur
af brennivini, sem svari til þess að
hver verkfær maður á landinu drek-
ki rúma hálftunnu brennivins, auk
romms, extraktar og víns, sem ekki
sé gott að vita mæli á.
Ymislegt í frásögn landlæknis, til
dæmis drykkjuskapur í tengslum við
altarisgöngu, kann að koma mönn-
um spánskt fyrir sjónir nú á dögum,
en sannast sagna er hann oft nefnd-
ur á 19. öld og er nærtækast að vísa
á dæmin úr hreppstjórainstrúxnum
ffá 1808.
Enginn getur haldið því fram að
grein Hjaltalíns landlæknis sé rituð
af ofstækisfullum bindindismanni.
Sjálfum þótti honum gott að hressa
sig vel þegar veislur voru haldnar,
eins og fram kemur í hinni frægu
lýsingu Dufferins lávarðar af sam-
sæti höfðingjanna í Reykjavík árið
1856.
Vorið 1856 kvartaði maddama H.
Bagge undan því við stjórnvöld að
það bryti gegn veitingaleyfi hennar
að kaupmenn stunduðu áfengissölu
í staupatali í búðum sínum. Danska
dómsmálaráðuneytið taldi út af fyrir
sig ekki að í þessu fælist sérstök
hagsmunaskerðing fyrir hana en af
þessu tilefni lagði það í bréfi blátt
bann við að kaupmenn stunduðu
slíka veitingasölu í krambúðum sín-
um.
Þetta var hvorki í fyrsta né síðasta
sinn sem stjórnvöld reyndu að
banna annað hvort brennivínssölu
kaupmanna í staupum eða ekki síð-
ur þann hátt þeirra að gefa við-
skiptavinum sínum í staupinu til að
örva kaupgleði þeirra. Margítrekun
á þessum bönnum sýnir það hins
vegar ljóslega að fyrir daufum eyrum
var talað.
Ekki „fullkomið hóf ‘
í brennivínsdrykkju á
Islandi
Sænski steinafræðingurinn Carl
Wilhelm Paijkull, sem ferðaðist um
Island árið 1865, segir í ferðasögu
sinni að brennivínið og tóbakið séu,
ásamt kaffinu, þau vakningarlyf,
sem auki á vellíðan íslendingsins á
gleðistundu og séu honum huggari,
þegar á móti blæs. Brennivín, tóbak
og kaffi séu eiturtegundir, sem séu
þó ekki alveg bráðdrepandi, ef þeirra
er neytt af skynsemi. Vandinn sé sá
að kunna sér hóf. I þeirri list hafa
menn að margra sögn ekki náð mik-
illi fullkomnun á Islandi. En þegar
brennivínið kostar tíu skildinga pott-
urinn, er ekki við að búast, að það sé
sötrað úr fingurbjörg. Onnur tak-
mörk á fylliríinu en geðþótti einstak-
Iings er þarna ekki til, og það sé allt
of auðvelt að fara yfir þessi takmörk,
einkum í þessu norðlæga loftslagi.
Ný áfengislög taka gildi
1. janúar 1900
Þann 1. janúar árið 1900 voru
felld úr gildi eldri áfengislög með
nýjum lögum, sem eru allítarlegri en
hin fyrri. Ekki er þó fremur en fyrr
tekið fram hvað sé áfengi, eða að
öðru leyti hvaða styrkleika vökvinn
þurfi að hafa til að kallast áfengi. ít-
arlegri og víðtækari ákvæði eru sett
um hverjum megi ekki selja eða
veita áfengi en ákvæðin hljóða svo:
„Nú veitir sá, er rétt hefur til veit-
inga áfengra drykkja, drykki þessa
unglingi innan 16 ára aldurs, eða
manni sem sölumaður veit gjörla, að
á síðastliðnum 5 árum hefur verið
sviptur fjárforráðum vegna drykkju-
skapar, eða á sama tíma hefur þjáðst
af drykkjumanna-geðveiki eða er
skertur á geðsmunum, og varðar það
þá 50-500 kr. sektum við fyrsta sinn,
en missi veitingaleyfis, ef brotið er
ítrekað."
í fyrri Iögum eru ákvæði um að
enginn námsmaður á skóla verði
skyldaður til með dómi eða neinni
löglegri þvingun að borga áfenga
drykki sem hann kann að fá til láns.
í síðari lögunum er þetta ákvæði út-
víkkað þannig að það taki til fleiri en
námsmanna og hljóðar þá svo: „Eng-
inn er skyldugur til að borga áfenga
drykki, sem hann fær til láns á veit-
ingastöðum, og námsmenn á skól-
um, er standa undir umsjón land-
stjórnarinnar, eru ekki skyldugir til
að borga áfenga drykki, er þeir fá til
láns, hvort sem er á veitingastöðum
eða annars staðar.“
1 lögum þessum eru ákvæði um að
ókeypis veitingar áfengra drykkja í
verslunarhúsum eða í sambandi við
verslunaratvinnu yfir höfuð talað,
séu ólöglegar. Mikil brögð voru að
því að kaupmenn héldu áfengi að
viðskiptavinum sínum með staup-
gjöfum, enda áfengi á þessum tíma
mjög ódýrt miðað við nauðþurftir og
þiggjendur staupgjafa urðu almennt
mun kaupglaðari en ella, enda tak-
mörkuðust gjafir kaupmanna við
áfengið og í þessu fólust eingöngu
viðskiptahagsmunir, en ekki góð-
mennska.
Góðtemplarar á góðum degi. Góðtemplarareglan Itafði með starfi sínu verulega dregið úr áfengisneyslu. Reglan beitti sér
fyrir áfengisbanninu sem var sett á 1. janúar 1915. Ljósm. Árni Thorsteinsson.