Dagur - 21.03.1998, Síða 1

Laugardagur 21. mars - 52. tölublað 1998
Ú&ínsZl
' - . •**•*&»*
-Vv~«
Uppsátur og verbúð á Vestfjörðum. Sjómenn landa afla. Maðurinn á kambinum gerir að fiskinum og skiptir aflanum í hluti. Mynd þessi er gerð nærri aldamótunum 1800.
Langvinnar deilur hafa staðið
yfir milli sjómanna og útgerðar-
manna um kjaramálin og eins og
fyrri daginn er ágreiningurinn
um hlutaskipti. Sjómenn fara
fram á aukinn aflahlut og að
þessu sinni er einnig deilt um
kvótahlut, sem er nýtt í hluta-
skiptasögunni.
Hlutaskipti eru gömul aðferð
til að ákveða Iaun sjómanna. En
fleiri fengu hlut en þeir sem réru
og drógu fisk. Skipið eða skips-
eigandi fékk hlut eftir settum
reglum. Þá var vertollur algengur
og jarðaeigendum sem áttu lönd
að sjó oft dijúg tekjulind. Þá
fengu þeir hluti fyrir að leyfa
mönnum að róa frá verstöðum í
landi þeirra.
Reglur um hlutaskipi hafa ver-
ið mismunandi og í aldanna rás
breyttist útgerð og veiðitækni
mikið, en það er sama hvort róið
var á tvíæringum fyrri tíða eða að
sjór er sóttur með fullkomnum
veiðitækjum á þúsund tonna tog-
urum, hlutaskiptin eru í stórum
dráttum svipuð.
Nú á dögum er talað og deilt
um auðlindaskatt, þátttöku sjó-
manna í útgerðarkostnaði og
kvótakaupum og ágreiningur um
hlutaskipti er eins gamall og út-
gerð og sjómennska. Vel má sýna
fram á að öll þau mál sem nú
valda deilum séu hefðbundin
ágreiningsefni innan sjávarút-
vegsins. VertoIIurinn var sá auð-
lindaskattur sem útgerðarmenn
urðu að sætta sig við. Oft lögðu
sjómenn til sín eigin veiðarfæri
og fengu þá hærri hlut. Sama er
að segja um mötuna; þegar sjó-
menn sáu sjáfir um fæði sitt
fengu þeir meira í sinn hlut í
aflaskiptum. Stundum fengu
þeir hlut sem lögðu til mastur og
segl og má lengi til telja alls kyns
afbrigði af hlutaskiptareglum.
Arabátar og handfæri
I Ferðabók Eggerts og Bjarna er
nokkuð skýrt frá hlutaskiptum og
mismunandi reglum þar um.
Minnt skal á að þeir félagar voru
á ferð á árunum 1752-57. Um
aflahlut í verstöðvum á Suður-
landi segir: Þegar róið er til fisk-
jar verður hver maður af skips-
höfninni að hafa færi, öngul og
beitu og hníf, sem kallaðist sax,
og auk þess að vera sjóklæddur.
Allir veiða á handfæri eftir bestu
getu, en að loknum róðri er afl-
anum skipt í jafna hluti, því ann-
ars gæti orðið of mikill munur á
afla eftir heppni manna. Bátseig-
andinn fær einn hlut aflans, þótt
hann rói ekki með.
A Snæfellsnesi fóru hlutaskipt-
in þannig fram: Tveir af skips-
höfninni, venjulegast formaður-
inn og annar til, skipta aflanum í
fjörunni. Hlutaíjöldinn sem þan-
nig skiptist í fer eftir stærð skips-
ins. Þannig er það undir Jökli, að
afla af áttæringi er skipt í níu
hluti og fær skipseigandinn þann
níunda. Auk þess taka sumir stýr-
isfisk og seglfisk. Eru það full-
orðnir þorskar sem goldnir eru
fyrir stýri og segl.
A Suðurlandi er tekinn tvö-
faldur hlutur fyrir stóru skipin,
en sums staðar á Vestfjörðum
taka menn færahlut auk skips-
hlutarins. Er það næstum eins og
syðra, því að ef skipseigandinn
Ieggur skipshöfninni til færi og
öngla o.s.frv., þá taka þeir einn
hlut fyrir það auk skipshlutarins.
A Eyjasandi og í Vestmannaeyj-
um er skipt í enn fleiri hluti. Að
lokinni skiptingu aflans fær hver
sinn hlut með hlutkesti. Á Vest-
ijörðum, sunnan Arnarljarðar, er
aflanum ekki skipt í fjöru, heldur
er hann allur verkaður í samein-
ingu til vertíðarloka og skipt þá
hertum með hlutkesti.
Þar sem lítið aflast af flyðru og
öðrum sjaldgæfum fískum (t.d.
ein á dag), hefur hver háseti það,
sem hann dregur af þeim. En þar
sem mikið aflast af flyðrum, fá
þeir sem þær draga, þrjá bestu
bitana af þeim sérstaklega að
launum.
Breiðafjörður var fengsæll
fram að togaraöld. I Ferðabók-
inni er skýrt frá því, að frá Flatey
og Oddbjarnarskeri hafi róið 30-
40 bátar á vor- og haustvertíðum.
Á hverjum báti var 5 til 8 manna
áhöfn. Verbúðirnar standa auðar
á vetrum en fyrir afnot þeirra yfir
vertíðina eru landeigendum
goldnir tíu fiskar fyrir hvern
mann af bátshöfninni og jafn-
mikið fyrir bátinn. Aflanum af
sexæringi er skipt í sjö jafna hluti
í hvert sinn.
Uppsátursgjald var misjafnt.
Þannig fékk til að mynda land-
eigandi Selárdals í Arnarfírði 15
fiska fyrir hvern mann bátshafn-
arinnar. I norðanverðri Barða-
strandasýslu var físki ekki skipt
eftir hvern róður, heldur hertum
í vertíðarlok.
Hér er getið um nokkrar að-
ferðir til að skipta afla en þær
voru misjafnar eftir verstöðum
og breytilegar í tímans rás. En
áberandi er að svo sýnist sem
Iandeigendur hafí makað krók-
inn mest og best, rétt eins og
kvótaeigendurnir gera nú.
Eftir því sem skip voru stærri
og áhöfnin íjölmennari skiptist
aflinn í fleiri staði. Nú á tímum
mikillar veiðitækni og fámennra
skipshafna miðað við aflabrögð-
in, er sífellt nuddað um hver sé
eðlilegur skiptahlutur áhafnar og
hver útgerðar.
Á þrengingatfmum fyrri heims-
styrjaldar voru stofnuð hásetafé-
lög í Reykjavík, Hafnarfírði og á
Isafirði. Stofnun samtakanna
átti ekki síst rót sína að rekja til
áforma útgerðarmanna um að
breyta hlutaskiptunum og rýra
hlut sjómanna. Þótt félögin væru
kennd við háseta voru þau með
réttu sjómannafélög, því f þeim
voru allmargir formenn, véla-
menn og matsveinar. Enda ítti
öll áhöfnin sömu hagsmuna að
gæta þótt misjöfn væru hluta-
skiptin meðal hennar.