Dagur - 07.11.1998, Síða 2

i fl . «€»»»» « '4 fl M 1 '’i '\V
v u \i f» mi»u mu i
-nwadCT
II-LAVGARDAGVR 7. NÓVEMBER 1998
SÖGUR OG SAGNIR
Dzgur
Heimilis-
guðrækni
- hvað er
uú það?
Þjóðháttadeild Þjóð-
minjasafnsins hefur
sent frá sér spum-
ingalista um heimilis-
guðrækni og kennir
þar margra grasa.
Spumingamar fjalla
um kristindóm og
góða siði og ýmsar
þær venjur sem trú-
hneigðir íslendingar
viðhðfðu og tíðkast
kannski eun. Spurn-
ingamar em í sjálfu
sér íorvitiiilegar og
fræðandi, því þær
fjalla uin siðvenjur
sem hafa verið og em
jafnvel enn í fullu
gildi. Spumingalist-
inn fer hér á eftir:
Hvernig var trúarlegu upp-
eldi/fræðslu inni á heimilum
háttað og á hvaða aldri byrjaði
námið? Hvaða bækur voru Iesn-
ar? Fólst slík fræðsla eingöngu í
utanbókarlærdómi eða var efnið
rætt? Hversu gömul voru börn
þegar farið var að kenna þeim
bænir? Hverjir kenndu þeim?
Hvaða bænir voru kenndar fyrst?
Segir frá bænum sem heimildar-
manni voru kenndar í æsku og
þeim sem hann kenndi sínum
börnum, ef hann á börn?
Fóru menn með morgunbænir
og/eða kvöldbænir? Var það gert
fyrir eða eftir að fólk háttaði eða
klæddist? Bað heimilsfólk sam-
an? Við hvaða tækifæri, ef svo
var? Báðu menn persónulegra
bæna eða höfðu fremur yfir al-
gengar bænir eins og faðir vor?
Báðu menn fyrir fólki, t.d. þeim
sem áttu í erfiðleikum? Var beð-
ið sérstaklega fyrir ungum börn-
um? Fóru t.d. fram sérstakar at-
hafnir við vöggu ungbarna (bæn
eða blessun)? Segið frá dæmum
um persónulegar bænir og bæn-
heyrslu, t.d. um Iækningar,
vegna fyrirbæna. Gáfu menn
gjafir (til kirkjunnar t.d.) eða
létu þakldæti sitt í Ijós á annan
hátt þegar þeir voru bænheyrðir
eða gata þeirra greidd á einhvern
hátt fyrir tilstilli æðri máttar?
Voru beðnar borðbænir? Var
það fyrir og/eða eftir máltíð, ef
svo var? Voru borðbænir beðnar
við allar máltíðir? Tíðkuðust
ferðabænir? Við hvaða tækifæri
helst voru slíkar bænir beðnar?
Var t.a.m. algengt að fólk bæði
ferðabæn þegar farið var til
kirkju? Þekkja menn sjóferða-
bænir? Hvernir voru slíkar bæn-
ir fluttar og hver flutti þær?
Kannast menn við skrifaðar sjó-
ferðabænir sem sjómenn notuðu
sem nokkurs konar verndargripi
(veijubænir)? Skrifið upp bænir
sem þið þekkið og segið frá því
við hvaða tækifæri þær voru not-
aðar. Segið frá öðrum verndar-
gripum ef menn kannast við þá.
AköIIuðu menn Jesú eða Guð í
erfiðum aðstæðum?
Hétu menn á eitthvað sér til
hjálpar þegar á lá, t.d. kirkjur
eða ákveðnar persónur (helga
menn t.d.)? Hvaða kirkjur eða
fólk, ef svo var? Hvað teljið þið
að hafi ráðið því að sumar kirkj-
ur eða persónur þóttu sérstak-
lega góðar til áheita? Kunna
menn sögur af því hvernig áheit
urðu fólki til góðs?
Var algengt að fólk signdi sig?
Hveijir gerðu það helst og við
hvaða tækifæri, t.d. þegar fólk
klæddi sig, fór í hreinan nærbol
eða önnur föt eða þegar það kom
út á morgnana? Signdu menn sig
þegar beðnar voru bænir? Voru
börn signd, t.d. þegar þau voru
böðuð? Fóru menn með bænar-
orð um leið og þeir signdu sig?
Hvaða bænarorð? Var krossað
yfir bæjardyr þegar gengið var
frá þeim fyrir nóttina? En dyr
útihúsa? Gerðu menn krossmark
fyrir sér, öðrum mönnum eða
skepnum þegar mikið lá við?
Voru reiðhestar signdir þegar
fólk var að Ieggja í ferð í óveðri
eða þegar mikið lá við, t.d. þegar
verið var að sækja lækni, ljós-
móður eða bera lík? Var krossað
yfir kýr þegar þær voru að bera?
Þekkja menn til þess að fólk
signi sig enn við ákveðin tæki-
færi?
Segið frá helgisiðum í tengsl-
um við andlát á heimilum? Tíðk-
uðust húskveðjur? Voru það ein-
göngu prestar sem sáu um þær?
Hvernig fór húskveðja fram? Var
boðið upp á veitingar? Hvaða
veitingar, ef svo var? Hvaða
sálmar voru sungnir og úr hverju
var lesið? Voru sálmar annars
sungnir eða lesnir á heimilum?
Hvaða sálmar voru algengastir
og við hvaða tækifæri? Var leikið
undir á hljóðfæri? Kunnu menn
sálma í sálmabókum utan að?
Höfðu fjölskyldur sérstakar
helgistundir til að minnast lát-
inna ættingja (í kirkjugarði eða
heima), t.d. á afmælum þeirra,
dánardegi eða jólum? Voru
tendruð ljós í kirkjugörðum?
Segið frá helgihaldi á sunnu-
dögum eða öðrum helgidögunj.
Var sérstök helgistund (andakt) á
heimilum á aðfangadagskvöld?
Var lesið upp guðsorð eða annað
andlegt efni við einhver ákveðin
tækifæri? Hvað, ef svo var?
Muna menn t.d. til þess að les-
inn væri húslestur á jólum, pásk-
um eða öðrum stórhátíðum?
Hver sá þá um lesturinn? Var
eitthvað trúarlegs eðlis gert á
föstunni? Voru almennt til guðs-
orðabækur á heimilum? Hveijar
voru helstar? Las fólk í guðs-
orðabókum eða sálmabókum sér
til andlegs stuðnings? Var biblí-
an höfð á ákveðnum stað, t.d. í
efstu hillum bókaskápa og betur
farið með hana en aðrar bækur?
Voru ákveðnir Ieikir og skemmt-
anir bannaðar af trúarástæðum,
t.d. spilamennska á jólum, föstu-
daginn langa, eða öðrum hátíðis-
dögum? Hvað gerðist ef bannið
var ekki virt?
Kunna menn sögur af húsvitj-
unum? Heimsótti presturinn
sóknarbörn sín reglulega?
Hversu oft og hvernig fóru þær
heimsóknir fram? Setti prestur
börnum fyrir sálma eða annað til
að læra? Leituðu menn sálusorg-
unar hjá presti sínum þegar á
móti blés? Reyndi presturinn að
miðla málum þegar um ósætti
sóknarbarna, t.d. hjóna, var að
ræða? Þekkja menn orðið og
fyrirbærið „prestlamb"?
Hvernig var kirkjusókn háttað?
Við hvaða tækifæri fóru menn
hlest til messu? Notaði heimilis-
fólk á prestsetrum kirkjuna til
trúarlegra athafna fyrir sig (til að
hringja klukkum við ákveðin
tækifæri t.d.)? Var almennt borin
virðing fyrir prestum? Voru þeir
t.d. þéraðir? Höfðu menn gaman
af að segja sögur af breyskleika
kirkjunnar þjóna, t.d. drykkju-
skap, kvensemi, nísku eða harð-
drægni? Tóku menn þátt í eða
kannast við einhveija sértrúar-
söfnuði frá æskuárum? Hvert var
álit manna á slíkum söfnuðum?
Höfðu menn skoðun á andatrú
(spíritisma), t.d. um það hvernig
hún samræmdist lúterskri
kristni? Hvernig var trúboðum
tekið þar sem heimildarmaður
þekkir til? Voru trúmál algengt
umræðu/deiluefni meðal
manna? Segið frá slíkum um-
ræðum.
Hverjar voru tilfinningar
heimildarmanns gagnvart ferm-
ingunni? Hver var þáttur Ijöl-
skyldunnar í fermingarundir-
búningnum? Tíðkaðist það að
börn létu ekki ferma sig? Hvert
var viðhorf manna gagnvart
þeim sem ekki létu ferma sig?
Segið frá hefðum sem tengjast
fermingunni í þinni fjölskyídu,
t.d. fötum, mat og gjöfum.
Var hlustað á útvarps- eða sjón-
varpsmessur á ákveðnum dög-
um? Tóku menn þátt í útvarps-
messum, t.d. með þeim hætti að
syngja sálma eða annað slíkt?
Hlustuðu menn saman þegar
jólaguðspjallið var lesið í útvarpi
á aðfangadagskvöld? Voru dæmi
þess að menn hlustuðu á jarðar-
farir í útvarpi þó að þeir þekktu
ekki hinn látna? Voru helgistund-
ir á heimilum þegar passíusálm-
arnir voru lesnir í útvarpi? Hlust-
uðu menn á morgunbænir eða
orð kvöldsins eftir að það kom til?
Hafa fjölmiðlar haft áhrif á helgi-
hald þar sem heimildarmaður
þekkir til? Hvernig hefur helgi-
hald og guðrækni á heimilum
breyst síðan heimildarmaður var
að alast upp?
Voru til trúarlegar myndir á
heimilum (t.d. Jesú-myndir eða
englamyndir)? Hvaða mótíf eru
minnisstæð? Hvar voru mynd-
irnar fengnar? Hvaða tilfinning-
ar tengdust þeim? Voru þær not-
aðar við bænagjörð eða fræðslu
barna? Hvenær fer að tíðkast að
prestar eða aðrir gefi börnum
biblíumyndir? Kannast menn við
margar útgáfur af „Drottinn
blessi heimilið“ myndum eða af
Hallgrími Péturssyni? Þekkja
menn einhverja sem fengust við
að gera slíkar myndir? Segið frá
sölumönnum sem fóru um og
seldu trúarlegar bækur og mynd-
ir og minnisstæðum atvikum
sem þeim tengjast.
Kannast menn við orðtakið
„þrír/tíu fingur upp til Guðs“?
Voru upphrópanir þar sem nöfn
almættisins kemur fyrir algeng-
ar, t.d. „Jesús minn góður“, ,/d-
máttugur", „I nafni Guðs og
allra heilagra", „Guð hjálpi þér“,
„Jesús Pétur“ eða þvílíkt? Við
hvaða tækifæri? Gerði fólk það
hugsunarlaust eða í gamni eða í
alvöru? Hvernig var brugðist við
blótsyrðum og öðru guðlasti?
Kallaði það á skammir eða refs-
ingar? Voru væg blótsyrði talin
leyfileg (t.d. ansvítinn, ansinn,
fjandinn, árinn, fjárinn, rækall-
inn, horngrýti)? Voru þau aðal-
lega notuð í eignarfalli, árans...
o.s.frv. eða orðið hvur á undann,
hvur rækallinn t.d.? Segið frá
orðum af þessu tagi sem notuð
voru og einnig frægum blóts-
yrðahnýtingum sem þið hafið
heyrt um. Var sagt að börn
fengju svartan blett á tunguna af
slíku, eða var það einungis ef
þau skrökvuðu?
Sögur, vísur, myndir eða annað
sem þessu efni tengist er allt vel
þegið.
GAMLA MYNDIN
f)
Yí*l
Hver kannast við fólkið?
Ef lesendur Dags þekkja einhverja á þeim
myndum sem hér birtast eru þeir vinsamlega
beðnir að snúa sér til Mynjasafnsins á Akureyri,
annað hvort með því að senda bréf í pósthólf
341, 602 Akureyri eða hringja í síma 462-4162
eða 461-2562 (símsvari.)