Dagur - 25.09.1999, Blaðsíða 1

Laugardagur 25. september - 36. tölublað
raunveruleikanum. Reykjavík var fámenn-
ur og fátækur bær, sem átti eftir að takast
á við fjölmörg úrlausnarefni, svo sem
vatnsveitumál, lagningu holræsa og hafn-
argerð. Gerð rafveitu hefði fráleitt getað
borgað sig, auk þess sem hún hefði fyrst og
fremst nýst litlum hópi efnafólks í bænum.
Rafmagnið var aukaafurð
En víkjum aftur að rafljósunum í Austur-
stræti. Eyjólfur Þorkellsson hafði enga
formlega menntun í rafmagnsfræði, held-
ur varð hann sér út um hana með lestri
enskra, danskra og þýskra kennslubóka.
Honum svipar því hagleiksmanna þeirra
er síðar hrintu af stað rafvæðingunni í
sveitum landsins, með því að setja upp
heimasmíðaðar rafstöðvar við hvern bæj-
arlæk. Þessa tegund rafvæðingar mætti
kalla grasrótarrafvæðingu í þeim skilningi
að þeir sem að henni störfuðu gerðu það
fremur af áhuga en í atvinnuskyni.
Vafasamt verður einnig að teljast að
margir hefðu fengist til að borga fyrir raf-
lýsinguna frá Isafold. Bogaljós af þeirri
gerð er vænta má að notuð hafi verið,
þóttu lítið stofustáss og birtan frá þeim
óhentug til lýsingar innandyra. Mestu
máli skipti þó að olíuhreyfillinn sem knúði
rafalann, var tæpast Iátinn ganga nema til
að knýja prentvélarnar, en ekkert vit hefur
verið í því að slíta vélinni og brenna elds-
neyti til þess að spara örfáa olíulampa.
Rafmagnsframleiðslan í ísafoldarprent-
smiðju var því hrein aukageta, þar sem
laghentur einstaklingur færði sér í nyt vél
sem þegar var til staðar. Næstu árin fór
rafvæðing Reykjavíkur fram með þessum
hætti. Mörg fyrirtæki í bænum þurftu á
vélarafli að halda til starfsemi sinnar og
færðist það einkum í vöxt á öðrum áratug
aldarinnar. Má þar meðal annars nefna
ýmis vélaverkstæði og trésmiðjur, klæða-
verksmiðjuna Iðunni og Sláturfélag Suð-
urlands. Þótti vel til fundið að nýta þessar
aflvélar einnig til raflýsingar og vildu þá
eigendur fyrirtækjanna kosta nokkru til,
þar sem betri Iýsing gaf möguleika á Iengri
vinnudegi og þar með betri nýtingu á dýr-
um Ijárfestingum.
- þættir úr upphafssögu raflýsingar í Reykjavík
í byrjun janúar árið 1900, birtist í blaðinu
ísafold stutt frétt um hugvitsmanninn
Eyjólf Þorkellsson, úrsmið. I henni kom
fram, að þá um haustið hafi Eyjólfur tengt
lítinn rafala við 8-10 hestafla steinolíu-
hreyfil Isafoldarprentsmiðju og framleiddi
hann næga raforku til að lýsa upp prent-
vélarherbergið og úrsmíðaverkstæði sitt í
Austurstræti 6. Síðar setti Eyjólfur upp
ljósabúnað í skrifstofu Isafoldar í Austur-
stræti 8 og teljast þessi hús því vera fyrstu
raflýstu húsin í Reykjavík og þar með á Is-
landi.
Það væri synd að segja að rafljósin í Isa-
foldarprentsmiðju hafi valdið miklu
fjaðrafoki í bænum. Búnaðurinn var
kraftlítill og megnaði ekki að halda Iifandi
meira en þremur bogaljósum, hverju með
um 16 kerta ljósstyrk. Enda Iét ritstjóri
blaðsins þess getið að hann hefði verið
fenginn fremur til gamans eða reynslu en
verulegs gagns.
Reykvíkingar voru raunar ekki með öllu
ókunnir hinni framandi tækni, rafmagns-
Ijósunum. I blöðunum höfðu birst fréttir
af sigurför Ijósaperu Edisons um heims-
byggðina, en á Parísarsýningunni árið
1881 hafði glóðarþráðapera hans vakið
milda athygli. Með henni gátu rafmagns-
ljós í fyrsta skipti farið að veita gasljósum
verulega samkeppni. Á Norðurlöndunum,
voru Norðmenn í fararbroddi í að tileinka
sér raflýsingu. Þegar árið 1892 voru göt-
ur í Osíó, sem þá nefndist Kristjanía, lýst-
ar upp með rafmagni og ýmsir efnameiri
borgarar bjuggu heimili sín rafmagnsljós-
um.
Alla jafna hefðu íslendingar lítið kippt
sér upp við slíkar fréttir og sett rafljósin í
flokk með fyrirbærum á borð við: háhýsi,
sporvagna og bifreiðar, sem lítil von var til
að bærust hingað í fásinnið. Um rafmagn-
ið gegndi hins vegar öðru máli, því það
fylgdi sögunni að rafmagn mætti hæglega
framleiða með vatnsafli einu saman. A Is-
landi væru ótal virkjanleg vatnsföll og því
væru möguleikar þjóðarinnar miklir.
Elliðaámar kannaðar
Árið 1888 fól bæjarstjórn Reykjavíkur
Birni Gunlaugssyni, kennara við Lærða
skólann, að kanna möguleika á að virkja
Skorarhylsfoss í Elliðaánum til rafmagns-
framleiðslu, en bænum hafði þá borist til-
boð frá erlendum aðilum um uppsetningu
kolaknúinnar rafstöðvar, sem nota skyldi
til götulýsingar einvcrðungu. Taldi Björn
verkið vera framkvæmanlegt, en fjarlægð
ánna frá bænum gerði flutning orkunnar
dýran eða jafnvel ómögúlegan.
Sex árum síðar var rafmagnsmálinu
hreyft á nýjan Ieik. Var þar að verki Frí-
mann nokkur Arngrímsson, sérlundaður
þúsundþjalasmiður sem flust hafði til
Kanada á unglingsárum sínum og kynnt
sér þar rafmagnsfræði. Starfaði hann um
tíma hjá bandaríska fyrirtækinu General
Electric, sem þá var í örum vexti. Frímann
ílengdist þó ekki f Bandaríkjunum. Þess í
stað sneri hann heim til Islands til að
vinna að köllun sinni, að fræða landa sína
um undur rafmagnsins og gera þjóðina þá
rafvæddustu í veröldinni. I þessu skyni
hélt hann fyrirlestra í Fjalakettinum árin
1894 og 1895, en varð ekkert ágengt og
hvarf hann úr Iandi beiskur og sár.
Ymsir hafa kosið að Iíta á Frímann sem
misskilinn spámann, sem ekki fékk hljóm-
grunn vegna skammsýni samtíðarmanna
sinna og eigin sérvisku og þrætugirni. Má
þar nefna æviminningar Knuds Zimsens,
borgarstjóra, sem Lúðvík Kristjánsson
færði í letur. Það mun þó vera ofmælt.
Nær er að álykta að hugmyndir Frímanns
hafi verið hreinar skýjaborgir og að áætl-
anir hans hafi ekki átt sér neina stoð í
Rafstöð á vegum Völimdar
Það voru reykvískir trésmiðir sem slógu
tóninn árið 1905, en þá hóf hópur þeirra
rekstur trésmiðjunnar Völundar. I Völundi
var fjöldi stórvirkra smíðavéla sem gengu
fyrir gufuafli, en stór gufuketill var í kjall-
ara hússins. Jafnframt var ketillinn tengd-
ur við rafala sem framleiddi rafmagn til
lýsingar í verksmiðjusalnum og nálægum
húsum. Eitt þeirra var hús Guðmundar
Hannessonar, læknis, að Hverfisgötu 12.
Árið 1914 var þar hafinn rekstur röntgen-
lækningastofu undir stjórn Gunnlaugs
Claessen, var hún sú fyrsta sinnar tegund-
ar hér á landi.
Sjá framhald á bls 3
Fyrir 100 érum var kveikt é fyrstu rafijósunum í Reykjavík í prentsmiðju ísafoidar í Austur-
stræti. Rafall var tengdur við steinolíuhreyfil, sem dugði til að halda þrem bogaljósum logandi,
og hafði hvert þeirra 16 kerta styrk. Ekki þótti þetta miklum tíðindum sæta þé, en var vísir að
öðru og meira.