Dagur - 25.09.1999, Blaðsíða 3

Xk^ttr
LAUGARDAGUR 2S. SEPTEMBER 1999 - DI
um fyrir raforku næstu árin.
Ibúar Hafnarfjarðar þekktu
raunar vel til rafljósa, en árið
1904 setti Halldór Guðmunds-
son rafmagnsfræðingur upp litla
rafveitu í bænum fyrir athafna-
manninn Jóhannes Reykdal. Raf-
magnið var framleitt í lítilli
vatnsaflsvirkjun, þeirri fyrstu
hérlendis, í Hamarskotslæk. Afl
virkjunarinnar var lítið, rétt um 9
kW og dugði hún til að raflýsa
nokkur hús í bænum. Seinna óx
starfseminni fiskur um hrygg og
má þvf með sanni kalla rafveitu
Jóhannesar fyrstu almennings-
rafveitu á Islandi. Það væri þó
synd að segja að reksturinn hafi
verið stór í sniðum. Svo dæmi sé
tekið, þá notaðist rafveitan ekki
við rafmagnsmæla til að fylgjast
með orkunotkun viðskiptavina
sinna, heldur fékk hún tekjur
sínar af því að Ieigja Ijósaperur og
fékkst ekki ný pera nema hinni
ónýtu væri skilað. Komust hag-
sýnir Hafnfirðingar því upp á lag-
ið með að skrúfa ljósaperurnar í
og úr perustæðunum og flytja
með sér milli herbergja til að
árið 1937. íbúar Seyðisfjarðar
voru í fremstu röð í að hagnýta
sér kosti rafmagnsins. Raf-
magnseldavélar urðu þar al-
mennar mun fyrr en annars stað-
ar á Iandinu og húshitun með
raforku mun hafa byrjað þar.
Elliðaámar þurrkaðar upp?
Næstu þáttaskil í raforkusögu Is-
lands urðu árið 1921, þegar Raf-
magnsveita Reykjavíkur hóf
starfsemi sína. Þremur árum fyrr,
hafði sú ákvörðun verið verið tek-
in í bæjarráði að ráðast í virkjun
Elliðaánna, en undirbúningur
dróst, meðal annars vegna
heimsstyijaldarinnar. Ymsar hug-
myndir komu fram um það
hvernig best væri að standa að
virkjunarframkvæmdunum og
þóttu tillögur verkfræðinganna
Jóns Þorlákssonar og Guðmund-
ar Hlíðdal um 5.000 hestafla raf-
stöð í Grafarvogi vænlegastar.
Þær gerðu ráð fyrir að grafinn
yrði skurður úr Elliðavatni í
Rauðavatn og yrði síðarnefnda
vatninu breytt í risavaxið uppi-
stöðulón. Þaðan yrði vatnið leitt
stöð lauk sumarið 1921. Kristján
konungur X. tók stöðina form-
lega í notkun hinn 27. júní sama
ár, en nokkur hús í bænum
höfðu þó tekið forskot á sæluna
og notið raflýsingar frá því í byrj-
un sama mánaðar. Var þar eink-
um um að ræða hús sem tengd-
ust konungskomunni, svo sem
veitingasalurinn í Iðnó. Virðist
ekki hafa þótt við hæfi að bjóða
hinum tignu gestum upp á gas-
ljós eða olíulampa.
En rafmagnið var ekki aðems
ætlað fyrirfólki. Til ársloka 1921
tengdust á áttunda hundrað
heimili Rafmagnsveitunni og var
það um 45% húsa bæjarins. Ein-
faldaði það mjög vinnuna, að 2/3
hlutar þeirra höfðu áður fengið
rafmagn frá einkarafstöðvum og
því þurfti ekki að leggja nýjar
húslagnir. Tveimur árum síðar
var rafmagn komið í 75% húsa og
var það undantekningarlítið lagt í
öll ný hús. Upp frá því hafa raf-
magnsljósin verið sjálfsagður
þáttur í tilveru Reykvíkinga, allt
til þessa dags.
Útfararstofa íslands - Suðurhlíð 35-105 Reykjavík.
Sími 581 3300 - allann sólarhringinn.
Frahald afforstðu
Til er frásögn af rekstri röntgen-
stofunnar sem sýnir hversu
ótraustar þessar litlu rafstöðvar
gátu verið. Ef taka átti augna-
bliksmyndir, þurftu starfsmenn
röntgenstofunnar að hlaupa nið-
ur í Völundarhúsið og biðja
smiðina um að slökkva á vélum
sínum, til að spennan félli ekki.
Þá voru þess dæmi að hætta
þyrfti starfi í miðjum ldíðum ef
h'gnt var í veðri og ekki myndað-
ist nægur súgur í reykháfi verk-
smiðjunnar. Auk röntgenstof-
unnar má nefna að Sigríður
Zoega, ljósmyndari, Hverfisgötu
18 keypti rafmagn af verksmiðj-
unni en í stofu hennar var raf-
knúin stækkunarvél.
Af frásögnum sem varðveist
hafa, virðist sem greiðvikni frem-
ur en gróðavon hafi ráðið því að
verksmiðjur bæjarins létu ná-
grönnum sínum í té rafmagn til
lýsingar og vélarekstrar. Frá ár-
inu 1910 gátu Reykvíkingar lýst
upp híbýli sín með gasljósum og
a.m.k. fyrst í stað þótti gasið
ákjósanlegur ljósgjafi. Sá galli
var þó á gjöf Njarðar að til að
framleiða gasið þurfti helst sér-
staka tegund gaskola, sem flutt
voru hingað til lands frá Bret-
landi. I fyrri heimsstyijöldinni
urðu þessi viðskipti erfiðari, kol-
in ruku upp í verði og oft varð
kolaskortur í bænum.
Gasstöð Reykjavíkur mætti
þessum skorti með þvf að
skammta gas til viðskiptavina
sinna og urðu verslanir, veitinga-
staðir og samkomuhús harðast
úti í þeim aðgerðum. Skömmtun-
in varð því til þess að markaður
fór að myndast fyrir sölu á raf-
magni til Iýsingar. Þá voru kaup-
menn nýjungagjarnir og sóttust
eftir að Iýsa verslanir sínar og
búðarglugga upp á sem vegleg-
astan hátt í þeirri von að ná að
lokka til sín viðskiptavini.
Markmið Útfararstofu íslands er að veita trausta og persónulega
þjónustu. Aðstandendur geta leitað útfararstjóra hvenær sólarhrings
sem er. Útfararstofa íslands er aðstandendum innan handar um alla
þá þætti er hafa ber í huga er dauðsfall ber að. Útfararstjórar
Útfararstofu íslands búa yfir mikillí reynslu og hafa starfað við
útfararþjónustu um árabil.
Útfararstofa íslands sér um:
Útfararstjóri tekur að sér umsjón útfarar í
samráði við prest og aðstandendur.
- Flytja hinn látna af dánarstað í Ifkhús.
- Aðstoða við val á kistu og líkklæðum.
- Undirbúa lík hins látna í kistu og snyrta ef
með þarf.
Ljósafossstöðin í Soginu var stórvirki á sínum tíma. Síðar bættust tvö raforkuver við í ánni.
Utfararstofa Islands útvegar:
- Prest.
- Dánarvottorð.
- Stað og stund fyrir kistulagningu og útför.
- Legstað í kirkjugarði.
- Organista, sönghópa, einsöngvara, einleikara
og/eða annað listafólk.
- Kistuskreytingu og fána.
- Blóm og kransa.
- Sálmaskrá og aðstoðar við val á sálmum.
- Líkbrennsluheimild.
- Duftker ef líkbrennsla á sér stað.
- Sal fyrir erfidrykkju.
- Kross og skilti á leiði.
- Legstein.
- Flutning kistu út á land eða utan af landi.
- Flutning kistu til landsins eða frá landinu.
Einkareknar smástöðvar
A árunum 1917-19 spruttu upp
fjölmargar einkarafstöðvar í bæn-
um, sem flestar sáu einu til
þremur húsum fyrir raflýsingu.
Voru þær af ýmsum gerðum, en
einna algengastar voru svokallað-
ar „Delcoight" stöðvar, en þær
gengu fyrir bensíni og voru eink-
um ætlaðar fyrir sveitabæi í
heimalandi sínu, Bandaríkjun-
um. Sumar rafstöðvarnar voru þó
stærri og höfðu marga viðskipta-
vini. Þar má nefna stöð Jónatans
Þorsteinssonar, Laugavegi 31 og
stöð sem starfrækt var á Njáls-
götu 11, en hún var í eigu aflfé-
lagsins „Ljóss".
Langstærsta stöðin var til húsa
í nýbyggingu Nathans & Olsens í
Pósthússtræti. Veitusvæði henn-
ar náði yfir mestallan miðbæinn
og jafnvel upp fyrir læk. Aflvél
stöðvarinnar var 33 hestafla
dísilhreyfill og framleiddi hún
110 volta jafnstraum. Við Nath-
an 8t Olsen stöðina störfuðu
tveir vélstjórar og áttu þeir báðir
Sverrir Einarsson,
útfararstjóri
Sverrir Olsen,
útfararstjóri
eftir að koma að rafmagnssögu
Islands, þeir Ágúst Guðmunds-
son og Bjargmundur Guðmunds-
son. Agúst varð síðar yfirvélstjóri
Elliðaárstöðvarinnar, þegar hún
hóf rekstur árið 1921, en Bjarg-
mundur fluttist ásamt gömlu raf-
stöðinni til Hafnarfjarðar þegar
hún var seld þangað sama ár. Var
stöðinni komið fyrir í húsinu að
Strandgötu 7 og sá Hafnfirðing-
spara sér lýsingarkostnaðinn.
Fjarðarselsvirkjun á Seyðis-
firði, sem vígð var haustið 1913,
markar upphaf nútímavirkjanna
á Islandi. Hún var fyrsta há-
spennta riðstraumsvirkjunin, auk
þess sem orkuframleiðsla hennar
á hvern notenda var meiri en hjá
nokkurri annarri virkjun hérlend-
is, allt þar til Reykvíkingar Iuku
gerð fyrstu Sogsvirkjunarinnar
um jarðgöng niður í stöðvarhús í
Grafarvogi þar sem orkuvinnslan
færi fram. Sem betur fer treysti
bæjarstjórnin sér ekki til að ráð-
ast í svo viðamiklar framkvæmd-
ir, heldur lét nægja litla virkjun
við Artún. Þannig urðu blank-
heit bæjarins til að afstýra gríðar-
legu umhverfisslysi og bjarga El-
liðaárdalnum, perlu Reykvíkinga.
Framkvæmdum við Elliðaár-

Aðalsteinn Guðjohnsen rafveitustjóri við stjórntöflu Elliðaárstöðvarinnar.
STEFÁN PÁLSSON
sagnfræðingur og forstöðumaður
Minjasafns Orkuveitu Reykjavíkur
skrifar