Dagur - 27.11.1999, Page 6

„Heimildir sem ég rek benda til þess að Jónas hafi oft verkað nokkuð stuðandi á fólk, enda er hann í krossferð. Hann er inn-
blásinn. Hann er að vekja þjóð sína af Þyrnirósarsvefni. Þá verða menn að tala hátt og djarft og storka umhverfinu."
Undanfarin
ár hefur Páll
Valsson ís-
lenskufræð-
ingur unnið
að ævisögu
Jónasar
Hallgrímssonar sem nú
er komin út hjá Máli og
menningu. Það eru eng-
ar ýkjur að kalla bókina
stórvirki.
- Eg ætla að byrja að þakha þér
fyrir þessa bóh sem mér finnst
einhver albesta íslensha ævisaga
sem ég hef lesið. Það vahli at-
hygli mína í þessu verki að þú ert
ekki að slú þér upp með djörfum
túlhunum ú Ijóðum skúldsins
eins og hefði verið freistandi fyrir
þig til uð vekja athygli ú sjúlfum
þér og selja bókina.
„Þetta er bók um Jónas Hall-
grímsson en ekki um mig. A ein-
hverju frumstigi þessarar bókar
var í henni meiri Ijóðrýni og
meira um bragfræði og slíkt, en
ég skar það allt saman mjög
grimmt niður vegna þess að mér
fannst bókin hiksta og persónur
farnar að víkja fyrir útskýring-
um. Hún var of þunglamaleg.
Það stóð hins vegar ætíð til að
Jónas, vinir hans og samtími
þeirra yrðu í forgrunni í þessari
bók og ég skrifaði hana meðvit-
að með það í huga.“
- En varstu ekki hræddur um
að fcí ú þig gagnrýni bókmennta-
fræðinga fyrir að vera ekki nógu
djarfur í túlkunum ú Ijóðum
Jónasar?
„Eg er svo sem ekki viss um að
ég sé sloppinn við þá gagnrýni.
Það hefur margt verið skrifað
um kvæði Jónasar. Sumt að því
leiði ég algjörlega hjá mér vegna
þess að sjónarhorn bókarinnar
er ævi Jónasar. Jónas sjálfur er í
forgrunni og ég reyni að skoða
kvæðin með hliðsjón af því hvað
kvæðin segja okkur um jónas og
síðan á hinn bóginn hvað upp-
lýsingar um líf Jónasar, hugðar-
efni hans og samtfðar hans segja
okkur um kvæðin. Það er þetta
gagnvirka samband ævi og
kvæða sem bókin byggir á.“
- Annað sem ég tók eftir og
var mjög hrifin af eru sterkar
karakterlýsingar. Þú þarft ekki
nema örfúar línur til að lýsa
fólki þannig að manni finnst
maður þekkja það.
„Það var sagt í ritdómi í
Morgunblaðinu að mér væri
„sýnt um að draga fram hið
sérkennilega í fari manna“. En
ég Iagði sérstaka rækt við þetta
því persónur verða að vera lif-
andi, annars verður bókin
dauð. Mig langaði til að draga
upp iifandi mynd af þessu
tímabili, gera persónurnar lif-
andi og vekja áhuga Iesandans.
Það var einn helsti hvati þess-
arar bókar."
Innblásinn og í krossferð
- Það var mikill kraftur í Jónasi
og hann var skemmtilega mót-
sagnakenndur, bæði mikill til-
finningamaður og skapmaður og
svo d hann líka
blíða og við-
kvæma taug.
„Hann var
mjög mótsagna-
kenndur og á
því hafa sam-
tímamenn oft
orð. Prestur á
Austurlandi
segir að það
hafi komið sér á
óvart hvað
Jónas var í
rauninni hrein
og blíð og góð
sál. Það er eins og framkoma
hans hafi oft gefið eitthvað
annað til kynna. Heimildir sem
ég rek benda til þess að Jónas
hafi oft verkað nokkuð stuð-
andi á fólk, enda er hann í
krossferð. Hann er innblásinn.
Hann er að vekja þjóð sfna af
Þyrnirósarsvefni. Þá verða
menn að tala hátt og djarft og
storka umhverfinu."
- Hvað kom þér mest á óvart í
samhandi við Jónas?
„Það kom mér kannski mest
á óvart hvað
hann var um-
deildur og
hversu margir
valdamenn
höfðu horn í
síðu hans. En
svo voru líka
menn sem
aldrei misstu
trú á honum.
Þar nefni ég
sérstaklega
Sveinbjörn Eg-
ilsson, sem var
náinn hörðustu
andstæðingum
Jónasar og Fjölnismanna. Það
sýnir hversu mikill afburða-
maður Sveinbjörn var, og gott
hjartalag hans, að hann áttaði
sig strax á yfirburða skáldgáfu
Jónasar. Sveinbjörn skynjaði
hæfileika hans og lét hann
njóta sannmælis þótt Jónas
gagnrýndi hann sjálfan stund-
um harðlega.11
- / þessari bók kemur fram,
það sem maður hefur kannski
ekki hugleitt nægilega áður,
hversu djúpstæð áhrif dauði
þeirra sem Jónasi hefur þótt
vænt um hefur haft á hann.
„Til að öðlast skilning á
Jónasi má rekja sig áfram eftir
áföllunum sem
hann verður
fyrir. Bókin
hefst á dauða
föður hans og
eftir því sem
árin líða fellur
hver vinur hans
frá af öðrum;
Lárus Sigurðs-
son, Skafti
Tímóteus,
Tómas Sæ-
mundsson. Líf
Jónasar er varð-
að áföllum. Dauði þessara vina
hans hefur mjög djúpstæð áhrif
á hann eins og ég reyni að sýna
fram á og það sést ekki hvað
síst í skáldskap hans.“
- Hann virðist fá ákveðna til-
finningalega útrás í að yrkja
erfiljóð um látna vini.
„Alveg örugglega. Það sér
maður til dæmis eftir að Skafti,
náfrændi hans og besti vinur,
fyrirfer sér. Jónas og Konráð
eru með Skafta sama kvöld og
allt er það mikil sorgarsaga.
Lát Skafta hafði gríðarleg áhrif
á Jónas. Saknaðarljóð sem
hann yrkir eftir Skafta er
kannski fyrsta kvæðið þar sem
hann fær tilfinningalega útrás
af þessu tagi, það er svo djúpt,
einlægt og vel gert. En eftir að
hann hefur unnið úr áfallinu er
ljóst að stórskáld er fætt.“
Feigðin kallar
- Maður fær það á tilfinninguna
eftir því sem maður les áfram í
þessari bók, og það er reyndar
þín túlkun, að Jóns hafi undir
það síðasta haft það sterkt á til-
finningunni að hann væri feig-
ur.
„Það er ýmislegt sem bendir
til þess. Tóninn í bréfum hans
lýsir sívaxandi vonleysi. Hann
verður verri til heilsunnar og
sér að með Islandslýsingunni
miklu, sem átti að vera hans
opus magnum, hefur hann
sjálfur snúið snöru að hálsi sér,
verkefnið er svo risavaxið og er
að gera út af við hann. Það
dimmir yfir í kvæðum hans og
líkt og hann finni feigðina fara
að sér.“
- Það er kannski ekkert skrít-
ið, miðað við allt sem á undan
hefur gengið. Þegar maður lítur
yfir sviðið þá er hver vinur hans
áfætur öðrum fallinn frá. Hann
hefur sennilega bara trúað því
að stn biðu sömu örlög.
„Það er eitt leiðarstefið f
þessari bók að hver efnismað-
urinn á fætur öðrum hrekkur
upp af og í raun er það bara
Jón Sigurðsson sem lifir og
verður foringinn mikli, sem
hann hefði kannski ekki orðið
ef Fjölnismenn hefðu lifað.
Tómas Sæmundsson hafði til
að mynda alla burði til að taka
að sér það hlutverk. Og síðan
Jónas. Alveg fram til hinsta
dags stendur Jónas jafnfætis
Jóni Sigurðssyni sem Ieiðtogi
íslendinga í Kaupmannahöfn.
Þessu gleyma menn oft.
Það má ekki gera of mikið úr
Jónasi sem ein-
mana og döpru
skáldi. Jónas er
alveg á fullu
fram í andlátið.
Hann fær jafn-
mörg atkvæði
og Jón í nefndir
og til trúnaðar-
starfa, og var
gjarnan falið að
hafa framsögu.
Islendingarnir
treystu honum
til að flytja mál
sitt og það segir manni að þrátt
fyrir drykkju og þunglyndi sáu
þeir í honum þann hæfileika-
mann sem hann sannarlega
var.“
„Hann var mjög
mótsagnakenndur og á
því hafa samtímamenn
oft orð. Prestur á
Austurlandi segir að
það hafi komið sér á
óvart hvað Jónas var í
rauninni hrein og blíð
og góð sál
„Alveg fram til hinsta
dags stendur Jónas
jafnfætis Jóni Sigurðs-
syni sem leiðtogi ís-
lendinga í Kaupmanna-
höfn. Þessu gleyma
menn oft.“