Dagur - 27.11.1999, Blaðsíða 11
LAUGARDAGUR 27. NÓVEMBER 1999 - 27
MATARGAffÐ
^maammmmmmmnammmtmt^.,
Lesið í gegnum laufabrauð
Nú fer laufabrauðsvertíðin að
skella á og er raunar hafin fyrir
norðan samkvæmt áreiðanleg-
um heimildarmonnum Matar-
gats. Víða, einkum fyrir norðan
og austan er laufabrauðið jafn
mikilvægur hiuti jólanna og
gjafirnar og jólamaturinn. Eng-
in jól án laufabrauðs, segja
sumir. Og laufabrauðsgerðin
markar raunar upphaf jólaund-
irbúningsins hjá mörgum.
I orðabók Menningarsjóðs
segir um laufabrauð: „Þunn
hveitikaka með margvíslegum
utskurði, steikt til jólanna.11 Og
er auðvitað fátækleg lýsing á
flóknu og stórmerkilegu íyrir-
bæri. Laufabrauðsgerð er
nefnilega merkileg þjóðleg
hefð og vandaður laufabrauðs-
skurður er heillandi og listrænt
handverk. Til er margvíslegt
laufamunstur sem hefur skilað
sér milli kynslóðanna og er
enn skorið í dag. I Suður-Þing-
eyjarsýslu skáru menn og skera
sumir vonandi enn, fom og
firnaflókin munstur á borð við
Sílalækjarrós, Lambhús og
Kóngaljós.
Og ef vel á að vera má ekki
heidur kasta til höndum þegar
deigið er breitt út. „Takmarkið
var að breiða deigið svo þunnt
út að hægt væri að Iesa bók í
gegnum það,“ segir eldri kona
úr Reykjadal norður.
A síðustu tímaskortsámm
hefur þeim fækkað sem gera
laufabrauð frá upphafi til
enda, þ.e. hnoða deig í kökur,
fletja það út, skera laufabrauð-
ið og steikja það. Æ fleiri taka
þann kostinn að kaupa kök-
urnar í brauðgerðum og skera
síðan og steikja í heimahúsum
og sumir kaupa einfaldlcga til-
búnar kökur hjá kvenfélögum
og öðrum sem gera slíkt og
selja í fjáröflunarskyni. En ef
mennn hafa tíma þá er það
auðvitað þjóðlegast og mest
gefandi að gera allt sjálfur.
Hér kemur \insæl upskrift af
Iaufabrauði, ættuð norðan úr
Þingeyjarsýslum:
EFNI:
500 gr. hveiti
35 gr. smjörlíki
1 5 gr. sykur
1/2 teskeið ger
3-4 dl mjólk
örlítið salt
Mjólk og smjöriíki hitað og
Iátið aðeins kólna aftur. Og
síðan er deigið hnoðað, breitt
út þunnt, skorið og steikt.
Uppskriftin á að nægja í ca.
20 kökur.
Verði ykkur að góðu.
Laufabrauðsvertíðin er
óvíða hafin. En ein og
ein fjölskylda hefur þó
tekið forskot á sæluna
og er búin að gera
laufabrauð. Og sérskip-
aður laufabrauðsfrétta-
ritari Matargats og hans
fólk voru einmitt í laufa-
brauði s.l. fimmtudag.
Þátttakendur voru af þremur
kynslóðum og lögðu allir mis-
gjörfa hönd á Iaufabrauðsplóg-
inn. Fyrir lá að skera 1 50 kökur
sem keyptar höfðu verið í hinu
ágæta Heimabakaríi á Húsavík,
útflattar og hringskornar, þannig
að að ekki þurfti að hnoða deig-
ið og breiða út sem er ærinn
starfi og raunar mesta erfiðið við
laufabrauðsgerð.
Búið vara að smala saman
laufabrauðshnífunum, en marg-
ir eiga slatta af litlum vasahníf-
um sem aðeins eru notaðir við
laufabrauðsskurð einu sinni á
ári og geymdir þess á milli eins
og verðmætir ættargripir, sem
sumir þessara hnífa eru auðvit-
að orðnir. A þessu heimili er
harðbannað að nota laufabrauðs
járn og rúlla laufamunstrin, sem
vissulega er mun fljótlegra. Það
er einfaldlega talið stílbrot sem
gengur gegn öllum þjóðlegum
hefðum á þessu sviði að nota
svoleiðis nýmóðins fjölmúlavíl.
Kökurnar skal skera með eigin
hendi og með hníf í þeirri hendi
en ekki járn. Og skurðarbrettin
eru mörg hver orðin æði forn,
krossviðarplattar rúnum ristir
eftir hnífaför kynslóðanna í ára-
tugi
Fínt eða gróft
Menn bera sig misjafnlega að
við skurðinn. Sumir, einkum
þeir eldri, skera eins og þeir hafi
allan heimsins tíma, vanda sig
og velja flókin munstur á borð
við jólatré eða gyðingarstjörnu
og skera laufin afar fínt og fletta
þeim svo með tilhlýðilegri virð-
ingu fyrir listaverkinu. Þeir yngri
eru meira að flýta sér, eins og
þeir þurfi að vera búnir áður en
beina útsendingin frá boltanum
byrjar. Laufin þeirra eru gróf og
stórkarlaleg og munstrið oftar
en ekki einfalt og fljótskorið,
bókstafirnir I og H og X og Z
fylla hverja kökuna á eftir
annarri hjá ungviðinu.
Og það er skorið og skorið og
spjallað um laufabrauð og ann-
að landsins gagn og nauðsynjar.
Og alls ekki má gleyma að pikka
kökurnar, það er punkturinn yfir
i-ið. Og áður en síðasta kakan er
skorin, er djúpsteikingarfeiti
ellegar tólg sett í pott og kveikt
undir.
Eins og við svo marga aðra
ánægjulega iðju, þá þarf tvo til
þegar steikja á íaufabrauð. Ann-
ar dýfir kökunum í luaumandi
feitina, snýr þeim og leggur síð-
an á eldhúsrúlllubréf. Og áður
en kakan harðnar leggur hinn
bréf olan á kökuna og þrýstir á
,hana með potthlemmi eða sér-
Menn bera sig misjafnlega að við skurðinn. Sumir, einkum þeir eldri, skera eins og þeir hafi allan heimsins tíma, vanda
sig og velja flókin munstur á borð við jólatré eða gyðingastjörnu og skera laufin afar fínt og fletta þeim svo með
tilhlýðilegri virðingu fyrir listaverkinu.
smíðuðu bretti, til að þerra
mestu fituna af kökunni og
einnig til að slétta hana. Síðan
er kökunum raða í kassa og þær
geymdar frammi í búri til jól-
anna.
Það þarf að fara mjog varlega
þegar tilbúnar kökurnar eru
handleiknar. Þær eru stökkar og
viðkvæmar eins og kólibrífugl í
hendi Mike Tyson og geta
brolnað í frumparta sína við
ógætilegt átak. Ruddar og of-
bcldismenn eru því ekki heppi-
legir til laufabrauðsgerðar.
Verkaskipting kynja
Það er í sjálfu sér dálitið merki-
legt að eins og karlmenn fyrri
tíma voru blóðiatir við heimilis-
störf (og eru sumir enn, vei, ó
vei), þá tóku þeir jafnan þátt'í
að skera laufahrauð. Konurnar
sáu alltaf um, 'og gcra öftast
enn, að hnoða déigið, breiða
það út og síðah steikja kökurnar,
sem eru náttúrlega „skítverkin" í
ferhnu.- Sennilega hafa karlarnir
litið á skurðinn sem andlega eða
Iistræna jðju, þar sem þeir gátu
skarað fram úr og verið bestir,
og því ekki fýfir neðan þeirra
virðingu að táka þátt í þessum
geira heimilisstarfanna.
Þessi verkaskipting heldur sér
meira og minna enn í dag. Karl-
arnir skera sem sé í blóðspreng
og eru harla montnir aí snilld
sinni, en konurnar glotta góðlát-
lega undir rós og hrósa körlum
sínum af dálítilli hræsni, svona
rétt til að halda þeim að verki.
Og karlarnir eru einnig liðtækir
við að éta laufabrauðið. Sumir
vilja helst éta það með hangi-
kjöti og/eða smjöri. Aðrir segja
að það sé langbest með
brennívíni, en það eru yfirleitt
þeir sem finnst allt best með
brennivíni, eða a.m.k. nota það
sem yfirvarp til að fá sér f glas.
„Matreidslu Vasa-Qver“
Laufabrauðsgerð ér merkur
þáttur í matarmenningu Islend-
inga og ærið forn. Ef menn vilja
kynna sér sögu laufabrauðsgerð-
ar, þá er, eins og svo oft, hand-
hægt að fletta upp í bókum Arna
Björnssonar, Jól á jslandi, I jóla-
skapi, nú eða í þeirri margróm-
uðu Sögu daganna. I síðasttöldu
þókinni segir um laufabrauðið:
„Laufabrauðið er nefnt í elstu
matreiðslubók, sem út kom hér
á landi í Leirárgörðum árið
1800, og heitir „Einfalt Mat-
reidslu Vasa-Qvcr fyrir heldri
nianna Hússfreyjur." Þar segir:
„Laúfabrauð eða kökur af
hveitideigi, vættu í sykurbland-
inni góðri mjólk eður rjórna, út-
skornar ýmislega, og soðnar í
bræddu smjöri, eru svo algengir,
að frá þeim þarf ekki meira að
segja.'V. . .
Og Árni heldur áfram: „í Ævi-
sögu Bjarna Pálssonar segir frá
veislu árið 1772, þar sem laufa-
brauð er einnig talið algengur og
alíslenskur matur.
Etir miðja 19. öld a.m.k. virð-
ist laufabrauðið hinsvcgar mjög
bundið við Norður- og Norð-
austurland og hefur reyndar ver-
ið það lengstum síðan. Nokkuð
breiddist það þó út við tilkomu
húsmæðraskólanna nálægt alda-
mótum og síðar, ef kennarar
voru af laufabrauðssvæðinu. Og
á allra síðustu áratugum hafa
margir tekið það upp hér og þar
til gamans.
Þótt ýmis skrautbrauð séu til í
öðrum löndum, þekkjast ckki al-
gjörar hliðstæður laufabrauðs-
ins. Athygli vekur hversu næfur-
þunnt það á að vera, og mætti
geta þess til, að mjölskorturinn
hafi valdið því í uphafi. Utskurð-
urinn gat einnig valdið því að
kakan yrði enn matarminni en
ella. Hinsvegar var þarna komin
bráðfalleg og gómsæt kaka, sem
gaman var að borða, þótt hvcr
maður fengi kannski ekki nema
eina slíka."
Svo segir um iaufabrauð í
Sögu daganna eftir Árna Björns-
son. Og rétt að láta hann hafa
síðasta orðið um efnið að þessu
sinni.
JS
Mjölskortur
mótaði hefðina
■M*» «.