Dagur - 02.09.2000, Blaðsíða 5

LAUGARDAGUR 2. SEPTEMBER 2000 - 21
Skáldið og náttúru-
fræðingurínn Jónas
„Eftir að hafa lesið sumar bækur fær maður ekki orða bundist, “ segir greinarhöf-
undur um nýja ævisögu Jónasar Hallgrímssonar.
Eftir að hafa
lesið sumar
bækur fær mað-
ur ekki orða
bundist. Oftast
endar þetta með
einhverjum töl-
uðum orðum við
einhvern sem
hefur takmark-
aðan áhuga, og
orðin eru oft
nöldur og óá-
nægja en sjaldnar áköf gleði og
þakklæti. Best er kannski að
þau orð komist aldrei á blað.
Margar bækur vekja þó engin
orð hvorki töluð né skrifuð.
Kona mín og börn gáfu mér í
jólagjöf í fyrra ævisögu Jónasar
Hallgrímssonar eftir Pál Vals-
son, sem Mál og menning gaf
út. Ég var fjarverandi í jóla-
bókaflóðinu, og veit því ekki
hvernig hin opinberu viðbrögð
ritdómara voru, en þessi óska-
bók mín er á sjötta hundrað
síður, svo ég ákvað að geyma
mér að lesa hana þangað til ég
hefði til þess gott næði, þessar-
ar bókar ætlaði ég að njóta.
Tækifærið kom svo núna í
sumar þegar ég dvaldist við
vinnu í þrjár vikur í Montreal í
Kanada. Það má kannski segja
að ekki eigi við að lesa bók um
Jónas vestanhafs, hann var
fyrst og fremst Islendingur,
mikill Islendingur, Öxndæling-
ur, sem dvaldist um tfma í
Danmörku og dó þar. En þó
Jónas hafi verið íslendingur og
einungis ort á norræna tungu,
þá er hann svo vel metinn að
nú er búið að snúa mörgum
ljóða hans ágætlega á ensku og
má sjá þetta á netinu
(www.library.wisc.edu/et-
ext/Jonas/Texts .html).
Eg hef lengi haft mikið dálæti
á Jónasi Hallgrímssyni fyrst og
fremst sem náttúrufræðingi og
vísindamanni, en einnig sem
skáldi, trúmanni, föðurlandsvini
og sjálfstæðishetju. Eg er Jónasi
alltaf sammála (meira að segja
varðandi Reykjavík og Pingvöll),
en ekki deili ég þó skoðunum
hans á rímnakveöskapnum, sem
hann réðst harkalega gegn. Ég
held að rímnakveðskapur sé
ágæt æfing lyrir þá sem aldrei
verða skáld, formið fær ekki
hundið þá sem vilja fara aðrar
leiðir. Ég held til dæmis að fer-
skeytlu- og Iimrugerð nútímans
sé ágæt fyrir hagyrðingana og
þjálfi hugsun og haldi málinu
lifandi og hana ætti að kenna í
grunnskólunum.
Og nú hef ég lesið ævisögu
Jónasar Hallgrímssonar í góðu
tómi og get ekki orða bundist.
Að vísu hef ég orðað þetta við þá
fáu íslendinga sem ég hitti hér,
en mig Iangar til tala við Ileiri.
Þetta er ekki ritdómur, einungis
sundurlausir þankar settir á blað
strax að afloknum Iestrinum.
Besta ævisagan
Ég hef gaman af ævisögum, og
hef lengi átt í huga mér bestu
og verstu ævisöguna sem ég
hef lesið. Ég ætla ekki að upp-
lýsa hvaða ævisögur hafa fram
að þessu skipað þann sess,
enda er það nú breytt. Ævisaga
Jónasar er besta ævisaga sem
ég hef lesið, og ég vil koma
þakklæti á framfæri við höf-
undinn, Pál Valsson, og reynd-
ar líka til annarra sem að út-
gáfunni stóðu. Túlkun og efn-
istök eru til mikillar fyrirmynd-
ar, kaflarnir hæfilega langir,
fyrirsagnirnar svo spennandi að
ég hlakkaði til að koma heim á
hverju kvöldi og fylgja Jónasi
næstu æviárin. Textinn var lát-
laus maður leið áfram, helstu
framámenn á íslandi og í Dan-
mörku voru kynntir til sögunn-
ar á réttum stöðum í hæfileg-
um texta. Svo vel var þetta gert
að mér fannst ég vera orðinn
einn af íslendingunum í Kaup-
mannahöfn um 1840, Fjölnis-
félagi, sem vildi reyna að halda
aftur af Konráði Gíslasyni,
styðja skoðanir Tómasar Sæ-
mundssonar um að láta Fjölni
ná til almennings, og hjálpa
Brynjólfi Péturssyni í að sam-
eina þá tvo hópa sem mynduð-
ust um Fjölni og Ný félagsrit
Jóns Sigurðssonar. Og ég hefði
þá viljað deyja á undan Jónasi,
svo hann hefði ort um mig
óbrotgjarnan minnisvarða.
Við lestur ævisögunnar verð-
ur margt ljósara, en ég spurði
mig gjarna spurningar (sem
ekkert svar er til við): Hvað? Ef
Jónas hefði kvænst Kristjönu
Knudsen? Ef hann hefði ekki
farið yfir Nýjabæjarfjall? Ef
Skafti Tímóteus hefði ekki
drukknað í Kanalnum? Ef
Jónas hefði fengið prestsembætti
á íslandi? Ef hann hefði ekki
hrasað í stiganum þann 21 maí
1845? Því verður aldrei svarað
hverju þetta hefði breytt í sögu
Jónasar, en þessar leiðir, sem
aldrei fengu að sanna sig,
hefðu örugglega haft áhrif á ís-
lenska menningu og jafnvel ís-
landssöguna.
mf: Rétttrúnaðarmaður
Ég hreifst mikið af skýrum
túlkunum höfundarins á ljóð-
um skáldsins, og vil ég einnig
hrósa því hve skýrlega trúaraf-
staða Jónasar er dregin fram.
Jónas var rétttrúnaðarmaður,
og enda þótt bókarhöfundur
telji sig greina trúarhvörf í Ijóð-
inu Grátittlingnum, þar sem
Jónas aðhyllist kenningar
Nýjatestamentisins fremur en
Gamlatestamentisins, þá tel ég
hann áfram rétttrúnaðarmann.
Það er réttur trúnaður að trúa
á þann guð sem Nýjatesta-
mentið boðar og þar með
frelsarann Jesú Krist. Enda
þótt í Grátittlingnum sé lögð
meiri áhersla á frelsishlutverk
Krists, getur það áfram talist
rétttrúnaður í mínum huga.
Hins vegar er augljóst, eins og
bent er á, að Jónas glímir
meira við samband trúar og vís-
inda á seinni árum ævi sinnar.
Það sem mér fellur best við í
þessari bók er hve góðs jafn-
vægis gætir milli skáldsins og
náttúrufræðingsins Jónasar
Hallgrímssonar, en mér hefur
Iöngum þótt gert of mikið úr
skáldinu á kostnað vísinda-
mannsins. Heimildir Páls Vals-
sonar eru ekki síst ljóðahandrit
Jónasar og sendibréf til og frá
honum. Það hvarflar að manni
hvernig verði unnið úr heimild-
um nútímaskáldanna, sem
skrifa á tölvur, tala í síma og
senda tölupóst. Verður nokkuð
af þessu varðveitt eftir eina og
hálfa öld? Notkun höfundar á
heimildum öðrum vísinda-
mönnum til fyrirmyndar, og svo
vel þótti mér gert, að ég trúði í
lokin hverri einustu túlkun
Páls Valssonar. Þar er ekki
reynt að kreista of mikið út úr
heimildum og þar er ekki lagð-
ur oftrúnaður á ýmsar vafasam-
ar sögusagnir, enda þótt þær
hefðu gert ævisöguna skraut-
legri. Astarmálum skáldsins og
englinum „með húfu og rauðan
skúf í peysu“ eru til dæmis
gerð afar trúverðug sk.il, og
dauði Jónasar er afhjúpaður
sem venjulegur slysadauði
sjúklings. Núna áðan, þegar ég
lauk lestrinum, fylgdi ég skáld-
inu til grafar í látlausri en
sómasamlegri jarðarför, og höf-
undur lætur ógert að skreyta
söguna með þvf sem gerðist
með bein skáldsins að honum
látnum, enda var þetta ævisaga
og ekki eilífðarsaga, ævisaga
sem allir Islendingar ættu að
lesa.
Það hafa margir skrifað um
Jónas Hallgrímsson, en betur
verður ævi hans tæplega gerð
skil en hér hefur verið gert.
Vera kann að þessi lofrolla mín
minni nokkuð á frægu orðin
„loksins, loksins, loksins", og
verður þá svo að vera.
Montreal í ágúst 2000
Æ ■■ <* m
) r ^
STJÖRNUR Á
MORGUNHIMNI
eftlr
Alexander Galin
Leikarar:
Sigrún Edda Björnsdóttir,
Edda Björg Éyjólfsdóttir,
Nanna Kristín
Magnúsdóttir, Margrét
Ákadóttir, Bryndís Petra
Bragadóttir, Stefán Jónsson
og Gunnar Hansson.
laugard. 2. sept. kl. 20.00
Uppselt
föstud. 8. sept. kl. 20
laugard. 9. sept. kl. 20
föstud. 15. sept. kl. 20
LEIKFÉLAGAKUREYRARM
Miðasalan opin alla virka daga
frá kl. 13:00-17:00 og fram að
sýninqu, sýninqardaqa.
Sími 462 1400.
www.leikfelag.is
Bjarni E.
Guöleifsson
náttúnufpæðingup
á Mööpuvöllum
skrifar