Dagur - 12.09.2000, Blaðsíða 13

12- ÞRIÐJVDAGVR 12. SEPTEMBER 2000
Tkypr
ÞRIDJVDAGVR 12. SEPTEMBER 2000 - 13
FRÉTTASKÝRING
L

HEIÐUR
HELGA-
DOTTIR
SKRIFAR
„Saga tilrauna til efl-
ingar atviimulífs í
Ólafsfirði er ein löng
sorgarsaga, allt frá
byggingu Fiskiðjuvers
Ólafsfjarðar um 1945
fram á þeuuau dag.
Lítið hefur miðað í því
að auka fjölhreytni í
atviuuulifinu og í
rauu má segja að eng-
in tilraunanna hafi
tekist“
„Brostnar vonir - Yfírlit yfir fyrir-
tæki sem Olafsfjarðarbær hefur
lagt lið“. Undir þessum titli rek-
ur Danfel Jakobsson í B.S. ritgerð
sinni úr viðskipta- og hagfræði-
deild HI, í stórum dráttum til-
raunir Olafsfirðinga til að auka
íjölbreytni f atvinnulífinu síðan
1945, þegar Ólafsfjörður fékk
kaupstaðarréttindi. Sérstaklega
kannar hann aðkomu bæjarsjóðs
að þessum málum, sem lengst af
virðist hafa verið ein sorgarsaga.
Aræðið og kappið skorti sann-
arlega ekki. Auk fyrirtækja f
hefðbundinni útgerð og fisk-
vinnslu var fjárfest í fjölda þjón-
ustu- og framleiðslugreina: Nið-
ursuðuverksmiðju, sjávarnasli,
kavíarverksmiðju, keramikverk-
smiðju, iðngörðum, hóteli,
svepparækt, dekkjasólningarverk-
stæðí, loðdýrum, bakaríi, eininga-
húsum, fgulkerjum, grásleppu-
vinnslu, myndböndum/tónhönd-
um og laxeldi oftar en einu sinni,
svo það helsta og stærsta sé
nefnt. Hugmyndir um byggingu
iímtréssamsetningarverksmiðju,
vélasamsetningarverksmiðju og
stálhúsgagnagerð komust hins
vegar aldrei af stað.
Byrjað á öfugiun enda
Daníel segir eflaust ýmsar
ástæður til þess að þessar tilraun-
ir gengu ekki. Margar þeirra hafi
verið fagmannlega unnar og mik-
ið í þær lagt að mörgu leyti. „I
öllum tilvikum finnst mér hins
vegar hafa vantað upp á að skoða
sölumöguleika vörunnar betur.
Þótt markaðir hafí verið kannaðir
þá var ekki búið að skilgreina í
fyrirtækjunum hverjum átti að
selja, hvar átti að staðsetja sig á
markaðnum og hvers vegna um-
rædd fyrirtæki ættu að geta selt
sína vöru frekar en aðrir. Það
virðist hafa verið ríkjandi sjónar-
mið að ef framleiðslan heppnað-
ist þá myndi varan seljast. Segja
mætti að byrjað hafi verið á öfug-
um enda. Nær hefði verið að
skilgreina þörfina fyrst og spyrja
sig: Hvar, hverjum, hvernig og á
hvaða verði ætlum við að selja?"
Viljmn boríð skynsemina of-
urUði
Daníel telur viljann til umbóta
Ein allsherj ar sorgarsaga
Niðursuðuverksmiðja, sjávarnasi, kavíarverksmiðja, keramik, iðngarðar, hótel, svepparækt, dekkjasólningarverkstæði, loðdýr, bakarí, ígulker og fleira er meðal þess sem reynt hefur verið í atvinnusköpun í Úlafsfirði.
Iíka stundum hafa borið skyn-
semina ofurliði. „Með því meina
ég að svo mikið var lagt upp úr
því að skapa atvinnu í bænum, að
þegar tekin hafði verið ákvörðun
um að athuga hvort hagkvæmt
kynni að vera að fara út í fram-
leiðslu, var ekki lagt nægjanlega
hlutlaust mat á rekstrarforsend-
ur. I óskhyggju var dæmið reikn-
að þannig að þetta sýndist hag-
kvæmt. Með því er ég ekki að
segja að rekstrarforsendur hafi
verið vonlausar heldur að menn
hafi ekki farið nógu varlega í
áætlunum og ekki varað sig nógu
vel. Því hafi verið kappkostað að
koma fyrirtækjunum af stað frek-
ar en að fullhanna viðskiptahug-
myndina. Þannig hafi verið hægt
að minnka áhættuna áður en
reksturinn fór af stað“, sagði
Daníel.
Gefast aldrei upp
Ólafsfírðing ar hafa þó hreint
ekki gefist upp. „Ef til vill má
eygja breytingu til batnaðar" seg-
ir Daníel. Því á þessu ári og því
síðasta hafi 3 fyrirtæki tekið til
starfa á sviði fjarvinnslu. Mikið
sé að gera í yfirbyggingum
slökkvibíla og mikill sóknarhugur
í forsvarsmönnum fyrirtækisins
Múlatinds, sem starfað hefur af
fullum krafti síðan 1994. Og
ferðamannastraumurinn hafi
aukist með tilkomu sumarhúsa
við hótelið. Allar þessar tilraunir
telur Daníel af hinu góða. A þær
sé hins vegar komin Iftil reynsla
og verði forvitnilegt að sjá hvort
þetta verði varanlegir þættir í at-
vinnulífinu.
Við heimildaöflun segist Danfel
mikið hafa stuðst við bæjarblað
Ólafsfírðinga, Múla, og önnur dag-
hlöð. Saga Ólafsljarðarkaustaðar -
Hundrað ár í horninu - eftir Frið-
rik G. Olgeirsson sagnfræðing hafí
einnig komið að góðu gagni og
bæjarritari Olafsljarðar og ýmsir
fleiri hafi verið hjálplcgir.
Niöur - upp - niður
Atvinnusaga Ólafsfjarðarbæjar
skiptist gróílega í þrjú tímahil:
Hnignun og atvinnuleysi 1945-
1960, þegar íbúum sem voru um
900 í byrjun fækkaði. Uppgangs-
tímar hófust um 1960 og bæjar-
húum fjölgaði um meira en þriðj-
ung næstu 25 árin, í yfir 1.200
manns. Kvótakerfið (1984) færði
Ólafsfsfirðingum svo nýja erfiö-
leikatíma. Itrekaðar tilraunir til
að auka fjölbreytni atvinnulífsíns
mistókust og skildu lítið eftir
nema skuldir. Og Ólafsfirðingum
fækkaði aftur, sérstaklega sfð-
ustu 4-5 árin.
Ótrúlegar framfarir á hálM öld
Rifja má upp að Ólafsfjörður
komst ekki í vegasamband fýrr en
1947 um Lágheiði, og þá aðeins
á sumrin, en Múlavegur kom á
sjöunda áratugnum. Hafnarskil-
yrði voru líka svo léleg að útgerð
var illmöguleg stóran hluta árs-
ins. A vctrum var því mikið at-
vinnuleysi svo jafnvel þriðjungur
vinnandi manna (100-170) varð
að leita annað eftir vinnu.
Bæjarstjórn Ólafsfjarðar ætlaði
sér drjúgan hlut í „Nýsköp-
unarævintýrinu" og fór fram á
stuðning til: Kaupa á togara, 120
tonna bátum, síldarverksmiðju,
niðursuðuverksmiðju og fullkom-
innar jarðýtu. En stjórnvöld
daufheyrðust við kröfunum. Bær-
inn stóð þó í stórræðum á árun-
um 1942-49; byggði rafveitu,
hitaveitu (fyrstu 25 m laug á
landinu), barnaskóla og hóf hafn-
argerð og byggingu niðursuðu-
verksmiðju, sem endaði með
ósköpum.
í 16.000 tonn og aftur á nuUið
Um 1960 hófust uppgangstímar.
Þrír 100-200 tonna bátar eru
keyptir. Hafnaraðstaða er orðin
það góð að ekki þarf Iengur að fara
með báta og skip til Akureyrar í ill-
viðrum. Fiskvinnsla í landi jókst
til mikilla muna. Hraðfrystihús
MG tók til starfa 1962 og var um
árabil með 150 manns í vinnu.
Þrír enn stærri bátar bættust við á
sjöunda áratugnum.
Frystihús (HÓ og MG) samein-
uðust um kaup á togara firá Japan
1992, með stuðningi bæjarsjóðs.
Ari seinna keypti Sæberg h/f ann-
an togara og sá þriðji bættist í flot-
ann 1979. Enda jókst botnfiskafli
til vinnslu á Ólafsfirði jafnt og þétt
upp í' 16.000 tonn 1981, hvar af
3/4 voru þorskur. Ahrifa skrap-
dagakerfisins fór þá að gæta 1984
er afli til vinnslu á Ólafsfirði kom-
inn niður í 10.000 tonn.
Erflðleikar með kvótanum
Með Kvótakerfinu 1984 hófust
aítur erfiðleikatímar á Ólafsfirði.
Flotinn stækkaði áfram til 1993
þegar skráðir voru þar 5 togarar,
15 bátar og 34 trillur. En aðeins
2 togaranna lönduðu til vinnslu í
landi. Minna og minna hráefni
harst til vinnslu. Frystihúsin
gengu því illa, sem endaði með
því að HÓ keypti MG 1989. En
„risinn" stóð á brauðfótum vegna
mikilla skulda (240 m.kr.) og árið
eftir keypti Sæberg hf. fyrirtækið
og varð þar með stærsti vinnu-
veitandinn á Ólafsfirði með 200
manns í vinnu.
Hagræðingaraldan sem gekk
yfir í sjávarútvegi upp úr miðjum
tíunda áratugnum fór ekki fram-
hjá Ólafsfirði. Risarnir Sæherg
og MG sameinuðust Þormóði
ramma 1997. Ari síðar var enginn
ísfisktogari eftir í bænum og sára-
litlum afla landað til vinnslu.
Frystihúsið var selt Sæunni Ax-
elsdóttur hf., sem ætlaði að hefja
saltfiskverkun. En fiskkaup á
mörkuðum urðu fyrirtækinu of-
viða, sem endaði með 640 millj-
óna gjaldþroti 1999.
Nýsköpimarævintýrið á
Ólafsfirði
Daníel skoðaði aðkomu bæjarins
að atvinnumálunum sérstaklega.
Eitt af helstu baráttumálum bæj-
arstjórnarinnar hefur ætíð verið
að sjá bæjarbúum fyrir atvinnu í
heimabyggð allt árið. Að fá einn
nýsköpunartogaranna tókst ekki.
Hlutur Ólafsfirðinga í nýsköp-
unarævintýrinu varð í raun niður-
suðuverksmiðjan. Lítil reynsla
var fyrir slíkum rekstri hérlendis,
en sérfræðingar syðra töldu næga
markaði erlendis. Stórvirkar vél-
ar þurfti til framleiðslunnar, sem
var svo orkufrek að kaupa þurfti
sérstaka ráfstöð. Vinnsla, sem
hófst 1948, gekk alla tíð brösug-
iega. Vélarnar biluðu. Umsókn
um dósakaup lá mánuðum sam-
an óafgreidd hjá viðskiptanefnd
ríkisins, sem hafnaði henni að
lokum. Viðskiptahömlur miklar,
markaðir brugðust og birgðir
hlóðust upp. Eftir margar björg-
unartilraunir, m.a. aukningu
hlutafjár, endaði ævintýrið með
nauðungarskiptum 1954. Bæjar-
félaginu varð þetta þungt í skauti
því það hafði lagt mikið undir.
Allt á fidlu - en...
Önnur tilraun var kaup á göml-
um togara (Norðlendingi) 1955,
ásamt mörgum fyrirtækjum og
einstaklingum á staðnum enda
mikill áhugi á kaupunum í bæn-
um. En ríkið krafðist þess að UA
sæi um rekstur skipsins, sem þar
mætti hins vegar afgangi. Ars-
reikningar sem gerðir voru seint
og um síðir leiddu í ljós að út-
gerðin var rekin með tapi öll árin
til 1960, þegar UA eignaðist skip-
ið. Ólafsfjarðarbær reyndi þá að
bjarga málum með kaupum á
stórum bát frá Noregi og síðan
endursölu með skilyrði um út-
gerð frá Ólafsfirði. Bærinn var
einnig með í kaupum fyrsta tog-
arans. Skuldum ÚÓ og HÓ við
bæjarsjóð var breytt í hlutafé.
Bærinn stóð að byggingu hótels
um 1980, hvers rekstur gekk alla
tíð erfiðlega og eigendaskipti
voru tíð.
A tímum kvótakerfisins gekk
hærinn fram af auknum krafti,
hæði í' formi hlutafjárkaupa og
með ábyrgðum og styrkjum.
Stærstar þeirra tilrauna segir
Daníel; kavíarverksmiðju Sævers,
Fisknaslverksmiðju Fiskmars,
Laxeldi Óslax og Laxós og leir-
munaverksmiðjuna Glit. ÖIl
þessi lýrirtæki séu nú liðin undir
lok nema laxeldið, sem nú sé í
einkaeign án afskipta bæjarins.
Hverí skipbrotið af öðru
Segja má að ýtarlegar lýsingar
Daníels á stofnun, brösulegum
rekstri og síðar endalokum þess-
ara fyrirtækja sé átakanleg lcsn-
ing. Kavíarverksmiðjan var stofn-
uð 1985 með 6 m.kr. hlutafé og
keypt undir hana 1.000 m2 hús
og vélar. Framleiðsla fór fyrst f
gang 1987, þegar keypt er mikið
magn af hrognum á háu verði.
En góðar markaðsspár hrugðust,
þcgar Kanadamenn tvöfölduðu
framleiðslu sína. Á Ólafsfirði
safnaðist hún að mestu á lager.
Um 17,4 m.kr. kröfur bárust við
gjaldþrot árið eftir og seinna 16
m.kr. krafa Búnaðarbankans á
bæjarsjóð vegna ábyrgða.
Oslax hf. var stofnaður 1985
með 5 m.kr. hlutafé, og markmið-
ið; hafbeit á laxi, fiskeldi og fiski-
rækt í Ólafsfjarðarvatni, þar sem
rannsóknir áttu að hafa sýnt að
skilyrði væru óvenju góð. En
heimtur úr hafbeitinni brugðust,
seiðasala til annarra stöðva líka
og 1988 varð Óslax svo fyrir
miklu tjóni í gífurlegu vatnsveðri
sem olli skriðum og flóðum og
miklum seiðadauða. Við gjald-
þrot 1991 bárust 62ja m.kr. kröf-
ur í búið. Bjartsýnismenn, sem
töldu hafbeitina ekki fullreynda,
stofnuðu Laxós hf upp úr rústun-
um. En laxinn skilaði sér ekki og
endalok urðu 1994.
Fári keyptu aftur
Hugmyndin að Fiskmar hf. gekk
út á það að framleiða kryddaðan
bitafisk úr fiskmarningi, með
nýrri aðferð og selja sem holl-
ustusnakk. Rannsóknir og mark-
aðskannanir þóttu Iofa góðu.
Eitt af því sem tafði lokabragðs-
prófunina var að ná úr eftirbragði
sem minnti á harðfisk. Mikið var
auglýst og salan heima fór vel af
stað. Stóri vandinn var, að fáir
virtust kaupa aftur og áhugasam-
ir útlendingar fundust ekki. Ári
seinna voru skuldirnar orðnar 38
milljónir og sjálfhætt.
Dýrkeyptur misskilningnr
Kaupin á keramikverksmiðjunni
Gliti fyrir 16 m.kr. 1994 voru
líklega vonlausasta dæmið.
Framleiðsla hófst upp í samning
við Breta, sem tryggja átti margra
mánaða framleiðslu upp á tugi
milljóna. En eitthvað virðast
menn hafa misskilið hvern ann-
an, því í ljós kom að aldrei hafði
verið gengið frá neinum raun-
verulegum samningum. Skuldir
voru orðnar 45 milljónir og
rekstrinum sjálfhætt.
Aðeins á þessum 5 fyrirtækjum
áætlar Daníel að bærinn hafi tap-
að 100-140 millj.kr. En heildar-
tap þeirra að hlutafé meðtöldu sé
á fjórða hundrað milljónir að nú-
virði, sem að mestu hef’ur lent á
hæjarbúum beint og óbeint (um
300.000 kr. á íbúa). En auk
þessa hefur bærinn lagt tugi
milljóna til annarra atvinnumála.
Bæriim á ekki að fjárfesta
„Jú, sjálfsagt eru svona sorgarsög-
ur til víðar á landinu“, svaraði
Daníel aðspurður. „Ég held
samt að bærinn hafi haft meiri
afskipti af atvinnumálum á Ólafs-
firði heldur en víðast annars stað-
ar. Og eins held ég Ifka að áhugi
almennings á því að auka fjöl-
breytni í atvinnulífinu sé þar
nokkuð sérstakur, sem sést m.a. á
fjölda hluthafa í þessum fyrir-
tækjum.
Spurður hvað helst megi af
þessu læra segir Daníel: „Það er
mín skoðun að bærinn á ekki að
vera í beinum fjárfestingum.
Sumar hugmyndirnar hafa ekki
verið góðar og að mínu mati hefði
ekki verið ráðist í þær ef menn
hefu verið að fjárfesta sitt eigið
fé. Það sem þarf að gera er að
styðja við góðar hugmyndir og
virkja þennan frumkvæðisþátl í
fólki. Og hjálpa til að gera við-
skiptaáætlanir, þannig að hug-
myndir sem ekki ganga upp falli á
teikniborðinu en ekki eftir tuga
milljóna fjárfestingar.
Markaðuriim aðalatriðið
I sumum áætlunum, sem ég las,
um fyrirtækin, áður en þau urðu
til, fannst mér að sjá mætti fýrir
að dæmin gátu ekki gengið upp.
Það virtist sem þeim forsendun-
um sem vantaði hafi bara verð
bætt inn í, sem mér sýnist oft
brenna við úti á landisbyggðini.
Væntingar manna beri skynsem-
ina ofurliði. Menn virðast hugsa
sem svo; komum við þessu á
koppinn og byrjunr að framleiða,
þá selst varan. Sem er þveröfugt
við það sem mönnum er kennt:
Að byrja á hinum endanum,
markaðsmálunum11, sagði Daníel
Jakobsson.