Dagur - Tíminn Reykjavík - 31.05.1997, Blaðsíða 9

ÍOagur-Œhtrtmt
Laugardagur 31. maí 1997 - 9
RITSTJORNARSPJALL
Nýsköpunarmenning kallar á breytt hugarfar þar sem tvinnast saman atvinnustefna, menningar- og menntastefna.
sköpunarmenningu. Nýlendu-
staða og síðar pólitíski einok-
urnarlénsveldiskapítalisminn
örvaði aldrei framtaksmenn-
ingu. Og gerir ekki enn. Kapítal-
istar okkar hafa brotist til auðs
með því að hreppa úthlutuð
gæði: vinnu fyrir Kanann, nið-
urgreidd lán, kvóta, umboð,
erfa pabba og rotta sig saman
með strákunum. Með glæstum
undantekningum hefur þeim
aldrei þurft að detta neitt í hug
og aldrei þurft að lúta aga
ígrundaðrar áhættu; við erum á
túndru alheims þegar spurt er
um framtak. Þótt við séum
Jjandanum duglegri. Að moka
upp því sem að okkur er rétt.
Hlutverk stjórnvalda
Framsýn stjórnvöld játa strax að
við verðum að skapa hér nýja
menningu. Nýja atvinnumenn-
ingu. Menning verður ekki til
fyrir tilviljun. Menning sprettur
úr jarðvegi við kringumstæður.
Við eigum ótrúlegan íjölda skák-
meistara miðað við höfðatölu af
því við fóstrum skákhstina.
Sama með bókmenntirnar; þrátt
fyrir sjóðavolið erum við þeim
góð. Er hægt að skapa nýsköp-
unarmenningu? Já. Segir Evr-
ópusambandið í nýrri skýrslu:
Green paper on innovation, eða
Grænbók um nýsköpun. í nýrri
áætlun til nýsköpunar í Evrópu
er lögð megináhersla á að þekk-
ing og framtak skapi vöxt og
viðgang á vinnumarkaði. Þetta
er áhersla sem er í fullkomnu
samræmi við meginstrauma í
vestrænum hagkerfum, og al-
gjörlega andstæð áherslu þróun-
arríkja eða landa sem eru rík af
náttúrugæðum. Eins og okkar.
Markmiðin í skýrslunni eru
einkum:
- að fóstra nýsköpunarmenn-
ingu
- skapa hagrænan, lagalegan
og pólitískan ramma sem
hvetur til nýsköpunar
- hvetja til rannsókna og þró-
unar.
Markmiðið er sem sagt ekki
að stofna fyrirtæki (Byggða-
stofnun?) eða koma á heilu at-
vinnuvegunum (laxeldi, loðdýr).
Slík afskipti hafa komið óorði á
allt sem heitir opinber afskipti.
En opinberra afskipta er krafist
í Grænbókinni, á allt annan hátt
og í miklum mæli.
Hlutverk stjórnvalda II
Hvað er að gerast hjá okkur? í
vikunni fréttum við af skýrslu
sem sýndi „ísland sem há-
stökkvara“ í heimi sem mælir
frelsi á kvarða Qármagns. Það
getur verið ágætis aðferð til að
átta sig á hlutunum. Hlutum
sem við vissum, t.d. að hér hef-
ur stórlega verið dregið úr ríkis-
afskiptum í atvinnulífinu - og að
mörgu leyti til bóta. Og svo
fréttum við af öðru sem við viss-
um ekki: að allt talið um að hér
sé einhver útkjálki pólskrar
kommúnista hagstjórnar af því
að hér er Ríkisútvarp og jafn-
rétti til heilbrigðis (?) er tómt
bull; einungis fjögur EVRÓPU-
RÍKI eru með lausbeislaðra
hagkerfi en við. Mikil breyting á
10 árum. En hefur sú breyting
orðið hluti af breyttum þanka-
gangi? Nýsköpun og framtaki?
Að sumu leyti, vissulega. En
meginþungi íjármagns leitar
þessi árin beint inn í „arðsem-
ina í sjávarútvegsfyrirtækjun-
um“. Það er bóla sem á eftir að
springa illa á frumstæðum
hlutabréfamarkaði sem hegðar
sér nákvæmlega eftir forskrift
veiðimannasamfélags; í stað
þess að ausa upp .fiski ausa
menn upp hlutabréfum í fiski. Á
sama tíma fer öll athygli hins
opinbera í raforkusölu. Megin-
þungi hagkerfisins er á náttúru-
auðlindastefnu. Sem segir mér
að við getum ekki treyst mark-
aðnum fyrir öðru en skyndi-
gróða, þar sem hann er að fá.
Menningarleg skilyrði
II: Björk
Gagnstæður straumur er hjá
peninga-, eigna- og veðlausa
fólkinu. Unga fólkinu sem á
ekkert nema áræðið, hugmynd-
irnar og löngunina til að verða
fyrirsæta, förðunarmeistari,
poppstjarna, fatahönnuður, líf-
rænn bóndi (selt á Þýskaland)
eða húsgagnasmiður (sérsmíð-
að); þetta fólk er sprottið upp
úr Bjarkarmenningunni. Það er
fóstrað af alþjóðlegum menn-
ingarstraumum og er sam-
keppnishæft hvar sem er, og
það er mun áhugaverðara fyrir-
brigði fyrir þróun íslands næstu
100 ár en hinn lokaði kvóta-
heimur hefðbundinna atvinnu-
greina. Popp, vídeó, lista- og
skemmtanaheimurinn er að
skapa fjölda starfa og tækifæra
án þess að nokkur hafi hugsað
út í það eða planað. Sem segir
að við erum opin fyrir breyttum
háttum og snögg að notfæra
okkur tækifæri sem gefast.
Hlutverk stjórnvalda III
Er þá ekki best að stjórnvöld
komi hvergi nærri til að hugsa
eða skipuleggja? Nei, segir enn
í Grænbók Evrópusambandsins.
Stjórnvöld gegna stóru hlut-
verki í að efla menntun, skapa
menningarleg skilyrði með
markvissum aðgerðum sem
miða að þekkingarframleiðslu,
rannsóknum og þróun. Þau
þurfa að efla skólastarf, en
skólastarf þarf að taka til gagn-
rýnnar endurskoðunar til að
það kenni og hvetji til nýsköp-
unar og framtakssemi. Stjórn-
völd þurfa að efla alþjóðlegt
samstarf (af því njótum við góðs
nú þegar og þurfum meira); og
stjórnvöld eiga að tryggja að
starfsemi í þekkingar- og upp-
lýsingaiðnaði verði æ stærri
hluti af þjóðarframleiðslu.
ísland í dag II
Rifrildið um hvort hér sé lagt
nægilegt fé til menntunar er fá-
fengilegt, og í raun hættulegt. Er
endilega víst að meira fé til nú-
verandi skólakerfis skili okkur
betri og frjórri einstaklingum?
Er endilega víst að mun hærri
framlög til „lista og menningar"
skili okkur nýsköpun sem okkur
skortir svo sárlega í andlegum
efnum? Fáum við ekki bara
meira af því sama? Mun frjórra
umræðuefni er: hvað þurfum við
að gera til að umskapa menn-
ingarleg skiiyrði til nýsköpunar
og framtaks?
Atvinnustefna, menntastefna
og menningarstefna eru órofa
heild ef við ætlum að vera rík,
upplýst og vinnandi þjóð í fram-
tíðinni. Sem þýðir að við verð-
um að vera öðruvísi hugsandi
þjóð en við nú erum. Það er
hérna sem ég sé að pólitísk
leiðsögn eigi að koma til sög-
unnar: þvinga, hvetja, örva og
skapa skilyrði sem eru forsenda
fyrir breyttum hugsunar- og
menningarháttum. Með áherslu
á breytingu. Annars verðum við
bara eins og fólkið sem neitaði
að vinna við annað en fisk sem
ekki fékkst. Og hélt dauðahaldi
í að taka ekki þátt í því eina
sem var lffsmark: „svona vit-
leysu“. Dauðahaldi.
Stefán Jón
Hafstein
skrifar
S
Eg kom í lítið sjávarþorp í
fyrrasumar, sem ég hafði
aldrei heimsótt. Með þeim
minnstu á landinu, þekkt fyrir
harmaljóð við ysta haf - nema
þá sjaldan að einfaldasta teg-
und af fiskverkun gefur af sér
arð. Þarna er atvinnulíf á blá-
brún og mannlíf dregur dám af
því. Fyrir utan merkissafn til að
skoða var þarna eitt afdrep fyr-
ir ferðamenn (bensínstöð ótal-
in); það var nýuppgert timbur-
hús með kaffistofu og vinaleg-
um minjagripum og íslenskum
mat. Þetta var eini vottur ný-
sköpunar á staðnum fyrir utan
safnið góða. Einn þorpsbúi
hafði framtakskraft til að brjót-'
ast úr viðjum fiskverkunarvan-
ans; þegar konuna vantaði að-
stoð við afgreiðslu fékkst eng-
inn í þorpinu í vinnu „við svona
vitleysu". Svo hún varð að flytja
inn aðstoðarkonu 15 kílómetra
leið, úr frændgarði sínum.
Þarna hefur verið langvarandi
atvinnuleysi.
ísland í dag?
Safnið og kaffihúsið voru einu
merkin um líf á staðnum. Þekk-
ing og nýsköpun. Á mælikvarða
hefðbundinnar bankahagfræði
voru þetta verðlausar eignir.
Verðmætið bjó einvörðungu í
hugvitinu, að raða upp gömlum
hlutum á aðlaðandi og fræðandi
hátt, að gera upp hús svo fögur
þættu, að hella uppá og kjafta
við gesti svo skemmtun væri að.
Starfsemi utan við „skilning
stjórnvalda" og handan við
„lánshæfi" banka; starfsemi
sem er vaxtarbroddurinn í hag-
kerfi Vesturlanda.
Dæmi: 10 milljónir nýrra
starfa voru sköpuð í Bandaríkj-
unum á síðustu fjórum árum.
Tveir þriðju hlutar þeirra voru í
stjórn og tækni, og einn þriðji
þeirra í smáfyrirtækjum sem
sinna hátækni. Ilvað á þessi há-
þróaði tæknigeiri sammerkt
með lífsmarkinu í fiskiþorpinu?
Að byggjast algjörlega á þekk-
ingu og framtakssemi - EKKI á
íjármagni, fasteignum eða nátt-
úrulegum auðlindum. Sem sagt
ekki á neinu því sem hefðbund-
ið atvinnuháttavæl á íslandi í
dag gengur út á.
Menningarleg skilyrði
íslendingar eru á heimsmæli-
kvarða í: a) inniíþróttinni hand-
bolta sem hentar líkamsburðum
okkar; b) inniíþróttunum skák
og brids, sem henta löngum
vetrarkvöldum; c) bókmenntum
sem eiga rætur í 1100 ára frá-
sagnarlist (og eru inniíþrótt sem
hentar löngum vetrarkvöldum)
og svo d) erum við heimsmeist-
arar í fiskveiðum og vinnslu
hráefnis fyrir aðra að matbúa.
Harðlynd en gjöful náttúra hef-
ur aldrei fóstrað með okkur ný-