Dagur - Tíminn - 30.11.1996, Blaðsíða 5

3Dagur-'2Itmmn
Laugardagur 30. nóvember 1996 - V
SÖGUR O G SAGNIR
Viska og lausn
Það er þjóðsaga að smali haíi af tilviljun hjá bænum
Þingvöllum fundið stein, hkastan viskusteininum, því
hann hafi fengið hverja ósk sína uppfyllta, en hann hafi
haldið að lægju galdrar undir og sökkt steininum á miklu
dýpi í Þingvallavatni, illu heilli.
Lausnarsteina rekur einnig að ströndum vorum, og séu
þeir bundnir við lær eða síðu sængurkonu, greiða þeir fyrir
burðinum.
Aðrir telja ýmislega upp jafnvel enn aðrar tegundir gim-
steina og steina, runninna af jörðu eða sjó. En mér finnst
nægja að hafa getið þessa, skrifar Gísli biskup Oddsson um
náttúru steina.
er þeir komu aftur. Af því er
dregið auðaundur og kallað
svo, það er járn- eða málmund-
ur. En slíkt heimaunnið járn
hafa menn kallað rauða til að-
greiningar, því það gat aldrei
náð þeirri herslu sem innflutt
járn frá öðrum löndum hefur,
en er annars nógu nothœft í
hvaða heimilisverkfœri sem er.
Menn halda að hér finnist á
líkan hátt eir, tin, silfur og jafn-
vel gull, en enga vitnisburði hef
ég um það, nema hvað nokkrir
klettar og björg virðast smita út
einhverjum legi, sem ef til vill
er skyldur að eðli þessum mál-
um og er mjög líkur þeim að lit,
héldi ég þó fremur að þetta
væri brennisteinssafi eða
hreinn brennisteinn, eins og
kunnugt er um hér sunnan-
lands í Krýsuvíkurbergi, Háleyj-
um, Hvammshöfða eða Þyr-
ilsklifi.
Gulls og steina
vel gætt
Mikið var af dýrum steinum í
jörðu, sem sumir höfðu marg-
háttaða náttúru. Auðfundnir
voru þeir aldrei, fremur en
gullið sem vættir geymdu í
berginu á svipaðan hátt og
Fáfnir lá á gullinu í hyljum Rín-
arfljóts.
Gísli skrifar:
Víst er að hér finnast steinar
og gimsteinar, þótt það sé enn-
þá ekki kunnugt öllum lands-
mönnum. En hér finnast af til-
viljun kórallar, blóðsteinar,
kristallar, arnarsteinar og
sömuleiðis eldtinna og mjólkur-
steinn (alabastur) og eins og
agnir af harðasta stáli og ef til
vill fleiri steinar, sem ég kann
ekki að nefna eða meta til
verðs.
... Sumir halda að álfar og
neðanjarðarbúar — hvort sem
mœtti kalla anda bergbúa —
hafi mœtur á málmum, gim-
steinum og þess konar dular-
kröftum náttúrunnar, að séu
settir verðir þessara eðlis-
magna af náttúrunni. Frá þeim
hafa nokkrir mennskir menn
einhvern tíma fengið nokkrar
tegundir gimsteina og sýnir
reynslan, að þeir voru gœddir
sérstökum eðliskostum, svo að
þeir voru taldir að varðveita
handhafa hreinlífan, ósýnileg-
an, sáttan við óvini og að öðru
leyti lánsaman. En allt þetta er
nú svo óþekkt, að þeir eru til,
sem tœplega er treystandi á, þá
eru þeir geymdir á laun eins og
gersemar eða leyndir dómar
náttúrunnar, og handhöfunum
er það einsog heilög skylda að
opinbera það engum og sér-
staklega eigi þeim, sem þeir
halda að leggi stund á náttúru-
frœði.
Greinilegt er að dýrir málm-
ar og steinar eru vel geymdir í
iðrum jarðar og gerðir mönnum
ósýnilegir.
Dæmi eru um að mönnum
sem grafa dýra málma úr jörðu
hefnist fyrir. Skemmst er að
minnast Miðhúsasilfursins, sem
grafið var úr jörðu fyrir austan.
Á því hvíldu álög og hafa menn
skammast og rifist um sjóðinn,
málaferli sett í gang, brott-
rekstur úr stöðu og á sjálfsagt
enn eitthvað eftir að ganga á
áður en saga silfursins er öll.
En nú kvað vera ábatasamt
að grafa eftir gulU í Mosfells-
sveit.
Samantekt OÓ
A
Gullgröftur á Skelðarársandl. Þar hefur mlklu verið til kostað, en ekkert fundist sem
telja má til verðmæta, síst af öllu gull.
Sykur og
sykurneysla
Sykur og kaffi hafa lengi
fylgst að í neyslu fólks, en
eiga harla ólíkan uppruna.
Elstu heimkynni kaffis eru í
Eþíópíu í Afríku, en sykurreyr-
inn óx í öndverðu aðeins á ós-
hólmum fljótanna Ganges og
Bramapútra á Indlandi. Þar
greri þessi sterkbyggða jurt frá
alda öðli. Sykurreyrinn er há-
vaxinn og er algengt að hann
nái 3-4 m hæð og verður stund-
um allt að 7 metrum. Stöngull-
inn er sterklegur og yfirleitt um
4-5 sm að gildleika. í stofni
plöntunnar er mjúkur mergur,
sem inniheldur sætan vökva.
Það er sá lögur sem sykurinn er
unninn úr með þar til gerðum
aðferðum.
Fyrir um 2000 árum — um
það leyti sem Jesús Kristur
gekk um með lærisveinum sín-
um í Landinu helga og kenndi
— gerðist það austur á Indlandi
að einhverjir menn byrjuðu að
hagnýta þennan stórvaxna reyr
með því að pressa úr honum
sætindi. Bar þetta svo góðan ár-
angur að brátt var farið að
rækta jurtina og kynbæta á sér-
stökum akurlöndum. Á næstu
öldum breiddist þessi ræktun út
um Indland og þaðan til Persíu
og fleiri landa í Asíu. Meðal
annars byrjuðu Kínverjar að
rækta sykurreyr á 8. öld á eyj-
unni Taívan og víðar. En á þess-
um fyrstu öldum var reyrsykur
þó harla fágætur og aðallega
notaður sem lækningalyf líkt og
hunang.
Frá elstu tímum höfðu menn
notað hunang til að gera sér
sætt í munni og þá Evrópubúar
eins og aðrir. Svo gerðist það á
krossferðatímunum á 12. og 13.
öld að stríðsmenn frá Vestur-
löndum kynntust reyrsykri í
löndunum austan Miðjarðar-
hafs og féll hann óðar vel, svo
að þeir vildu helst ekki án syk-
urs vera. En svo misstu kross-
farar síðustu fótfestu sína aust-
an Miðjarðarhafs árið 1291 og
leit þá helst út fyrir að sykur-
viðskipti féllu niður. En kross-
farar höfðu á-
fram ítök á
eyjunni Kýpur
og þangað
hafði sykur-
reyr verið
fluttur til
ræktunar.
Hófst þar brátt
talsverð syk-
urframleiðsla.
Valdamiklir kaupmenn í Fen-
eyjum náðu yfirráðum yfir allri
verslun með sykur á þessum
slóðum og högnuðust vel, því að
litið var á hann sem munaðar-
vöru og verðlagið var afar hátt.
Það voru því einkum auðmenn
og yfirstéttarfólk sem á fyrri tíð
haíði ráð á að nota sykur.
En kaupmennirnir í Feneyj-
um sátu ekki lengi einir að
þessari verslun, því að Portú-
galar fluttu sykurreyr til
Madeira og fleiri staða á 15. öld
og urðu brátt skæðir keppinaut-
ar í þessum viðskiptum.
Með siðaskiptunum á fyrri
hluta 16. aldar og tilkomu mót-
mælendatrúar hrapaði markað-
ur fyrir kerti niður úr öllu valdi,
en kerti voru þá gerð úr bý-
flugnavaxi. Afleiðingin af þessu
var sú að mjög dró úr býflugna-
rækt og þá jafnframt úr hun-
angsframleiðslu. Á þessum tíma
hafði Kólumbus fundið Ameríku
fyrir nokkru og landnám Evr-
ópumanna í Nýja heiminum var
komið á fulla ferð. Þegar um
1550 höfðu Portúgalar byrjað
að rækta sykurreyr í Brasilíu og
þaðan barst hann brátt til Vest-
ur-Indía. Leið þá ekki á löngu
þar til eyjarnar í Karíbahafinu
urðu helstu framleiðslulönd
sykurreyrs og þá einkum og sér
í lagi Kúba, sem enn í dag ber
ægishjálm yfir öll önnur sykur-
ræktarlönd.
Ræktun sykurreyrs á víð-
lendum plantekrum, eins og fór
að tíðkast í Vestur-Indíum,
krafðist afar mikils vinnuafls,
sem ekki var fyrir hendi. Var
það þá tekið til bragðs að flytja
svertingja nauðungarflutning-
um frá Afríku til Ameríku og
halda þeim þar sem þrælum.
Hófust þar með hinir illræmdu
þrælaflutningar og þrælahald
breiddist mjög út vestanhafs.
Voru þrælar þá ekki aðeins not-
aðir til að rækta sykur, heldur
líka mikið á tóbaks- og
baðmullarekrum sem og við
önnur störf. Á þessum tímum
hófust hin svonefndu þríhyrn-
ingsviðskipti, sem voru í því
fólgin að menn sigldu með
romm eða viskí til Afríku og
seldu það fyrir þræla. Þrælarnir
voru síðan fluttir til Vestur-Ind-
ía og seldir fyrir sykur, sem svo
siglt var með til Evrópu á mark-
að og síðan koll af kolli.
Með tímanum eignaðist syk-
urreyrinn keppinaut í sykurróf-
unni, sem tekið var að rækta á
meginlandi Evrópu til sykur-
framleiðslu snemma á 19. öld.
Við það jókst sykurframleiðsla
til muna og verðið fór mjög
lækkandi. Sykurneysla fór þar
með að vaxa verulega og má
segja að aukin sykurnotkun
sigldi í kjölfarið á aukinni kaffi-
og tedrykkju um þær mundir.
Varð sykurinn þannig brátt ein
hin algengasta neysluvara í
mataræði fólks víða um lönd.
Hér á landi breiddist sykur-
neysla út á 19. öld og því meir
sem lengur leið. Þá var það svo-
nefndur toppasykur sem var
hvað algengastur, en hann var
hvítur sykur sem steyptur hafði
verið í keilulöguð stykki, sem
skafið var utan úr eftir hend-
inni. Einnig var notaður kandís,
sem er stórkristallaður og
brúnleitur steinsykur og margir
kannast enn við. En brátt
breiddist hvíti sykurinn út sem
er hvað algengastur nú á dög-
um, ýmist sem strá- eða mola-
sykur. Sykurneysla íslendinga
er mikil og standa þeir í því efni
eins og mörgum öðrum og
hvort sem það er til góðs eða
ills í fremstu röð meðal þjóða
heims.
Jón R. Hjálmarsson.