Dagblaðið Vísir - DV - 04.09.1982, Blaðsíða 17

DV. LAUGARDAGUR 4. SEPTEMBER 1982.
17
Bækur og bókmenntir V.
Jón Borgflrdmgur —
frumhrrji bókfræósuina
— felensk prentsaga
Nú er tekið til að nýju við greina-
flokk þennan, sem hófst hinn 15. maí
sl. Þótti vel við eiga að gera hlé yfir
hásumarið, þegar flestum fellur
annað betur en að leiöa hugann að
bókfræðilegum efnum. Með haustinu
breytast viöhorfin aftur og hin ýmsu
áhugaefni komast á ný á dagskrá,
hvort sem þau eru á þessu sviði eða
öðrum, sem ekki skiptir öllu máli. I
fyrri þáttum var skýrt frá nokkrum
helstu almennum bókaskrám, en
sumra þeirra er erfitt að vera án við
söfnun bóka eöa könnun á marg-
breytilegu lestrarefni.
Skrár Landsbókasafns
Ekki var þó allt upp talið, sem vert
er að geta og því enn bíöur
umsagnar, en þar ber hæst:
Ritaukaskrár Landsbókasafnsins 1887—
1943. Reykjavík 1888—1944, og síöan.
Landsbókasafn Islands. Árbók 1944—
1974.1,—31. ár. Reykjavík 1945-1975.
Bæði þessi rit hafa að geyma geysi-
mikinn fróðleik um íslenska bókaút-
gáfu og um Island eða íslenskar bók-
menntir á erlendum málum. Raunar
er þar að finna mestan hluta slíks
prentaös efnis á þeim árum, er þau
komu út. Augljóst er þó, að þau eru
ekki jafn aðgengileg og venjulegar
bókaskrár að því leyti, að útgáfur
hvers árs eru saman í bók eða bókar-
kafla og fæst því ekki heildaryfirlit
yfir höfunda eða bókaflokka nema
vinna slíkt efni úr fleiri árgöngum.
Slíkt venst þó fljótt og veldur ekki
erfiðleikum þeim, sem áhuga hafa og
þolinmæði. Um þetta verður ekki
nánar rætt að sinni, en reynt að gera
því betri skil síöar.
Hinsvegar er áformað að hefja nú
umræðu um prentun bóka á tslandi
frá upphafi og þá, sem þar komu
mest við sögu, og ekki síðurheimild-
ir, sem um þau efni fjalla. Er enn á
ný vakin athygli á, að tilgangur
þessara þátta er fyrst og fremst að
reyna að draga fram slíkar upplýs-
ingar lesendum til nánari umhugs-
unar og til sjálfstæðra athugana
þeirra, en þeir munu fljótlega
komast að raun um, að verkefnin eru
næg framundan.
Fyrsta yfíríitid
Með þetta í huga verður fyrst getið
um almenn yfirlit yfir prentsögu
okkar, en síðan hinar ýmsu sérskrár
yfir prentstaðina og útgáfutímabil.
Söguágrip um prentsmiöjur og prentara
á Islandi. Höfundur og útgefari: Jón Jóns-
son Borgfirðingur. Reykjavík 1867.68. s.
Þetta er fyrsta almenna yfirlitið
yfir þróun og framgang prentunar á
Islandi frá upphafi og til þess tíma,
er ritið kom út, og getur höfundur því
talist brautryðjandi á þessu sviði og
vert að minnast hans sérstaklega.
Jón Borgfírðingur
Eins og honum var sjálfum ljóst,
er þetta aðeins ágrip, en hefur þó
tekist að draga fram flest veiga-
mestu atriðin. Er því skýrt frá upp-
hafi prentunar á Hólum um árið 1530
og allt til 1799 með viðkomu á Breiða-
bólsstað og Núpufelli, en síðar um
tíma í Skálholti. Ennfremur rakin
starfsemi Hrappseyjarprentsmiðju
1773—1794 og framhald hennar í
Leirárgörðum, Beitistööum og Viðey
1795—1844 eða allt til þess tíma er
prentsmiðjan að lokum var flutt til
Reykjavíkur. Einnig prentun á Akur-
eyri frá 1852. Þá er ekki síður áhuga-
vert, aö höfundur getur margra
helstu rita, sem prentuð voru í,hverri
prentsmiðju um sig og ýmsan annan
fróðleik er þar að finna. Miöað við
allar aðstæður, sem nánar verður
komið að hér á eftir, er kver þetta hið
merkilegasta, enda eftirsótt af bóka-
mönnum. Veröur nú nánar greint frá
höfundinum, og þá að mestu stuöst
við æviágrip um hann eftir Jón J.
Aðils. 1).
Uppruni og æskuár
Jón Jónsson Borgfirðingur (1826—
1912) fæddist að Hvanneyri í Borgar-
firði, en var á bamsaldri komiö í
fóstur á nálægum bæ, Svíra, hjá
fátækum hjónum er þar bjuggu. Er
Jón hafði náð 17 ára aldri andaðist
fóstra hans og réðst hann nokkru
síðar í vinnumennsku að Hvanneyri
og víðar. Stóð svo fram til 1852, er
hann 26 ára ákvað að flytjast til
Reykjavíkur. Á unga aldri hafði
hann tekið miklu ástfóstri viö bækur
og bóklestur og lesið allar þær bækur
íslenskar, sem hann gat tii náð, og
fór sá áhugi sifellt vaxandi. Mun það
því hafa ráðið fyrrnefndri ákvörðun
hans, þar sem til Reykjavíkur stóð
allur hugurinn i bækurnar og
menntunina.
Vonir um menntun
bregðast
Jón mun í fyrstu hafa gert sér
vonir um að geta komist „í skóla”,
en brátt orðið ljóst, að til þess hafði
hann litla sem enga möguleika,
orðinn 27 ára, bláfátækur og átti
engan að. Um þetta leyti hafði hann
kynnst Jóni Ámasyni stúdent (1819—
88), er seinna varð landsbókavörður,
en þekktastur fyrir þjóðsagnasö&iun
sína og útgáfur á þeim ritum. Naut
Jón Borgfirðingur nokkurrar til-
sagnar hans einn vetur, og er það
talin hafa verið eina kennslan, er
hann fékk um ævina.
Starfað að mörgu
Farið verður nú fljótt yfir sögu.
Jón réðst til starfa hjá Einari
Þórðarsyni, forstöðumanni Lands-
prentsmiðjunnar gömlu, og tókst
m.a. á hendur fyrir hann og Egil bók-
bindara Jónsson bóksöluferðir um
landið, fluttist síðan til Akureyrar,
en þaöan aö Kaupangi í Eyjafirði, er
hann lærði bókband hjá Erlendi
Ölafssyni, bónda og bókbindara. Var
hann þar í 2 ár og tók sveinspróf, en
hvarf síðan að nýju til Akureyrar.
Þar kvæntist hann árið 1856 Önnu
Guðrúnu Eiríksdóttur, bónda á
Vöglum og í Botni í Eyjafirði.
Bóksöluferðir
Jón var nú búsettur á Akureyri um
skeið eða til 1865, er hann fluttist að
nýju til Reykjavíkur. Á Akureyri
hafði hann framfleytt sér og fjöl-
skyldu sinni með bókbandsiöninni,
en auk þess stundað nokkuð bókaút-
gáfu og sölu bóka. A þessum árum
var mest von um sölu bóka til bænda,
og þvi farið í langar söluferðir um
sveitir í þeim tilgangi. Ekki höfðu
menn þó ávallt erindi sem erfiði. Um
og eftir 1860 tók mjög að harðna í ári
norðanlands vegna óblíðrar veðráttu
og ekki síður vegna fjárkláöans
1) Jón Borgfirðingur 1826—1912. Höf. Jón
Jónsson (Aðils). Skímir, 87 árg., 1913,
bls.5-23.
Jón Borgfirðingur, fræöimaður eftir Jón
Aðils.Samagrein.
Merkir Islendingar. Nýr flokkur I.
Reykjavík 1962, bls. 199-219.
mikla og afleiðinga hans, sem léku
bændur grátt. Varð af þessum sökum
minna um bókakaup en áður, og
kemst Jón Aðils þannig að orði: ,,en
svo illa sem bækur seldust, greiddist
þó andvirði þeirra enn verr.” Mun
þetta hafa ráðið miklu um búflutning
Jóns Borgfirðings suður.
Lögregluþjónn
í Reykjavík
Stuttu eftir að til Reykjavíkur kom
losnaði þar staða lögregluþjóns með
150 rd. launum, sem Jón sótti um og
hlaut, en erfitt mun hafa verið að
láta endana ná saman á stóru heimili
með þeim rýru tekjum. Jóni mun
jafnframt ekki hafa fallið starf þetta
sem best, svo mjög sem hugur hans
stóð til bókfræðUegra viðfangsefna,
en á því sviði var ekki margra kosta
völ. Fór því svo, að hann gegndi
starfinu samf eUt í 23 ár eða til 1888.
ötull áhugamaður
Þrátt fyrir þetta var Jón sívinn-
andi að hugöarefnum sinum, hvenær
sem því varð við komið, safnaði
bókum og handritum eftir því sem
efni leyfðu og stundaði ritstörf, þótt
tími tU slUts væri einkum árla dags
eða á síðkvöldum og nóttum. Þá
komst hann í kynni við ýmsa merka
bóka- og fræðimenn, sem tU hans
leituöu vegna þekkingar hans á
íslenskum bókum og bókmenntum,
og vann hann margt fyrir slíka aðUa,
sem þeir kunnu að meta. Fer velá að
lokum að tekinn sé upp kafli úr fyrr-
nefndu riti Jóns AöUs, þar sem rætt
er um, JSöguágripið”, 2) en það hlaut
í upphafi daufar undirtektir og
seldistdræmt.
Hróður Jóns berst víða
„Blöðin höfðu heldur ekki látið svo
lítið að minnast á bæklinginn, og
varð dr. Möbius fyrstur til þess í
þýsku tímariti. Yfir höfuð veittu
erlendir fræðimenn og bókavinir
ritinu miklu meiri eftirtekt en Islend-
ingar sjálfir og varð „Prentsmiðju-
sagan” þess valdandi, að hann
komst í kynni við Thomas Lidder-
dale, bókavörð við British Museum í
Lundúnum. Skrifaði hann Jóni 1869
og bað hann gefa sér titla á öUum
þeim bókum og bækUngum, er prent-
2) Aðrarbækur J.B.voru:
a) Stutt æviminning Sigurðar Breið-
fjarðar skálds. Reykjavík. 1884.
b) Stutt rithöfundatal á Islandi 1400—
1882. Reykjavík 1884.
aðar höfðu verið í Reykjavík og
Akureyri frá því er prentsmiðjumar
tóku tU starfa. Við þetta verk sat Jón
í frístundum sínum veturinn 1869—
70, og uröu titlamir um 600 meö öUu
smáu og stóm, en 16 sk. setti hann
upp fyrir hvern titil. Lidderdale var
ánægður með verkiö og bað hann Jón
enn á ný að skrifa upp fyrir sig bóka-
titla frá Hrappsey, Beitistöðum,
Leirárgörðum og Viöey, og sat hann
við það veturinn og vorið 1871.
Starfað fyrir
erlend bókasöfn
Þeir voru fleiri, útlendingamir,
sem snera sér til Jóns í þessu efni,
t.d. Hedlund, bókavörður í Gauta-
borg, sem ritaði honum 1878 og bað
hann um skrá yfir aUar íslenskar
bsdcur frá upphafi, og sat Jón við það
lengi vel, hvenær sem tími vannst tU
frá daglegum störfum. Arið eftir
voru þeir Vesturheimsmennirnir dr.
Fiske og Arthur Reeves 3) hér á ferð,
og var Fiske sem kunnugt er bóka-
vinur mikUl og þá löngu tekinn að
leggja grundvöUinn undir hið mikla
íslenska bókasafn sitt. Færðu þeir í
tal við Jón, að hann semdi íslenska
bókaskrá í tveim hlutum; skyldi í
fyrri hlutanum vera skrá yfir allar
bækur og blöö, er prentuð hefðu verið
á Islandi, en í seinni hlutanum yfir
íslenskar bækur prentaðar erlendis
og öll rit um fsland á erlendum
málum. Ætluðu þeir síðan að gefa
skrána út.
Jón tók heldur dauflega í þetta,
einkum að því er snerti erlendu
bækumar, því þar var hann ekki
jafnsterkur á sveUinu, en þó ætlaði
hann að reyna. Ekkert varð samt af
þessu, er til kom, því Reeves vildi
ekki kaupa af honum handritiö að
bókaskránni, en aðeins kosta út-
gáfuna og láta Jón hafa nokkur
eintök prentuð í ritlaun; að því
þóttist Jón ekki geta gengið, sem
varla var von, fátækur barnamaður.
— Það mun víst mega telja einsdæmi
í bókmenntasögu heimsins, að
erlendir fræðimenn snúi sér tU
fátæks almúgamanns um úrlausn á
bókfræðimálefnum, en þar er því til
að svara, að Jón Borgfirðingur var
óefað aUra manna best að sér hér á
landiíþeirrigrein.”
Frumherji
bókfræðanna
Skemmra hefur miðað við aö koma
á framfæri upplýsingum um hina
íslensku prentsögu en ætlað var hér í
upphafi, en vonandi rætist úr í þeim
efnum á næstunni. Hinsvegar þótti
mér óhjákvæmUegt að gera Jóni
Borgfirðingi nokkuð ítarlegri skil en
almennt mun gefast kostur á í
þáttum þessum vegna sérstöðu hans
sem framherja í bókfræöum og þess
eldlega' áhuga, sem hann hafði á
þessum málum frá unga aldri tU
hárrar eUi, þrátt fyrir erfið kjör alla
tíð. Það hefði þó reynst þyngri þraut,
ef ekki hefði notið upplýsinga hins
þjóðkunna fræðimanns og sagn-
fræðings Jóns AðUs, er var honum
vel kunnugur, og eigin æviágripi J.
B., sem veitir rnikinn fróðleik. 4).
Böðvar Kvaran.
3) Sjá: FiskeL.bls. 484—85.
4) Æfiágrip Jóns Borgfirðings tU 1860, rit-
að af honum sjálfum. Menn og minjar.
Islenskur fróðleikur og skemmtun I. Or
blöðum Jóns Borgfirðings. Reykjavik
1946.