Dagblaðið Vísir - DV - 20.11.1982, Blaðsíða 7

DV. LAUGARDAGUR 20. NOVEMBER1982.
7
Tungumál breytast með tímanum.
Þar eru margir þættir að verki sem
ekki verða raktir hér. E g held að þessu
sé svipað farið með frásagnarhefðina.
Auövitaö er það jafnmikið bull að
munnleg frásagnarlist geti dáið út og
að tungumál deyi án þess að neitt komi
ístaðinn.
Hefur íslensk frásagnarlist breyst? I
þessu efni hafa ekki verið gerðar nein-
ar rannsóknir. Eg bendi hér aðeins á
eitt atriði sem gæti verið vísbending
um breytingu. Mér virðast samtöl vera
miklu umfangsmeiri í sögum gamals
fólks en ungs. Oft koma fyrir í sögum
gamals fólks langar lotur með „þá
sagðiég.. .þásagðihann. . .”.Svoeru
langar ræður lagðar ,,mér” og „hon-
um” í munn. Stundum er auðvitaö inn-
gangsorðunum sleppt.
Ungt fólk virðist hneigðara fyrir
óbeina ræðu: „ég sagði að það væri.. .
hann sagðist vilja.. .” og reynir að
hafa hana sem knappasta. Oft er eins
og ungt f ólk noti bara beina ræðu þegar
það er að herma eftir einhverjum (t.d.
kennurum sínum). Þá eru upphrópanir
mjög vinsælar hjá ungu fólki til
áhersluauka (eins konar hljóðeffekt-
ar). Ef til vill á þessi munur sér þá
skýringu að gamalt fólk hefur meiri
tima en ungt til að segja sögur.
Rannsóknir
Síðustu áratugina hefur athygli
fraeðimanna beinst mjög að byggingu
sögunnar og innsta eðli hennar. Hér
hafa nýjarkenningar og aðferðir ímál-
fræði vísað veginn. Sem dæmi má taka
að menn hafa reynt að kvíslgreina sög-
ur eins og málfræðingar fara að við
setningar. Söguminni og söguskilning-
ur hafa verið rannsökuö með umfangs-
miklum tilraunum, bæöi á bömum og
fullorðnum, með samstarfi bók-
menntafræðinga, málfræöinga og sál-
fræðinga.
Eg tek það fram aö ég er alls ekki
neinn sérfræðingur á þessu sviði.
Bókakostur í þessum fræðum er mjög
fábreyttur hér svo það eru miklu frek-
ar óljósar hugmyndir sem ég hef getað
aflað mér en staðgóð þekking. En ég
held að það væri mjög skemmtilegt að
bera saman söguminni og söguskilning
ólíkra aldurs- og þjóðfélagshópa hér.
Slíkur samanburður gæti til dæmis
leitt í ljós hvort einhver munur er í
raun á frásagnaraðferð ungs og gam-
als fólks.
Reynsla sögumanns
og áheyranda
Það hefur komið í ljós að söguminni
og söguskilningur eru geysilega háð
reynslu, aldri og öðrum „umhverfis-
þáttum”.
I hvert sinn sem við segjum frá ein-
hverju, segjum sögu, grípur okkar eig-
in reynsla meö einhverju móti inn í frá-
sögnina. Svipaö er á ferðinni þegar við
hlustum á sögu. Við ættum mjög erfitt
með að skilja hana, hvað þá muna, ef
við gætum ekki að einhverju leyti kom-
ið henni heim og saman við eitthvað
sem við höfum kynnst áður.
Það ræðst af svipuðum þáttum hvort
við höfum gaman af sögu eður ei. Ef
söguefnið snertir eitthvað sem við höf-
um enga þekkingu á er hætta á að al-
veg slokkni á okkur. Sem dæmi getum
við tekið frásögn stærðfræðings af
glímu sinni við mjög erfitt dæmi. Ef
áheyrandinn er lítt stærðfræðilega
sinnaöur er hætta á að allt fari fyrir of-
an garð og neðan hjá honum. Söguefni
verður að vera á vissu millistigi ný-
stárleika og kunnugleika til að það
veki áhuga. Auðvitað skiptir framsetn-
ingin, stíllinn, iika miklu máli.
En víkjum aftur að reynslu sögu-
manns og áheyranda. Ég get ekki stillt
mig um að koma hér með skýringar-
dæmi úr bókmenntunum.
1 skáldsögu Jakobinu Sigurðardótt-
ur, 1 sama klefa, er sagt frá tveimur
konum sem deila saman klefa í strand-
feröaskipi eina nótt. Frásagnaraðferð-
in er þannig að önnur konan er að rifja
upp ferðina eftir mörg ár og segir frá í
fyrstu persónu en aðallega frá því sem
hin konan, Sala, sagöi henni. A einum
stað rifjar hún upp lýsingu Sölu á fjall-
göngu og segir siðan: „En vegna þess
að ég hef gengið á „svona fjöll” skilur
þú, að það er alls ekki víst að Sala hafi
sagt svona frá. — Síðar hef ég oft hugs-
aö til þessarar frásagnar Sölu af göngu
hennar og mannsins hennar á Miðdals-
fellið. Vegna eigin reynslu.” (Bls. 27).
Vegna eigin upplifunar kemst sögu-
maöur ekki hjá því að lita frásögnina.
Reynsla Sölu verður reynsla sögu-
manns, ef til vill í víðari skilningi líka.
Svolítil „dæmisaga"
Nú ætla ég að rekja fyrir ykkur dæmi
um „þróunarferil” stuttrar sögu sem
ég heyrði fyrst í sumar. Eg heyrði
sögumanninn segja söguna tvisvar,
með um það bil mánaöar millibili. Sið-
ari útgáfan virtist heiimikið breytt frá
þeirri fyrri. Eg sagði manni sem oft
hafði heyrt söguna áöur mina útgáfu
sem byggð var á þessum tveimur út-
gáfum sem ég hafði heyrt. Hann leið-
rétti heilmikið. Hér á eftir ætla ég að
rekja efni sögunnar í stuttu máli og
hvemig ég mundi hana eftir að mér
var sögð hún fyrst. Þá ætla ég að
greina frá viðbótum sögumanns í
seinni útgáfunni og leiöréttingunum
sem voru gerðar af þeim sem oft hafði
heyrt söguna. Þá reyni ég að skýra
orsakir þessara breytinga og viðbóta.
Sagan er mjög stutt og flokkast undir
frásögn af eigin reynslu, er hálfgerð
dæmisaga. Efniö er í stuttu máli þetta:
Þegar sögumaður var í menntaskóla
var hann latur við latinunámiö. Þess
vegna var fenginn prestur í bænum til
að taka hann í aukatíma. Prestur tók
alltaf ungan son sinn meö sér i þessa
tíma. Ef sögumaður gataði, sem var
oft, sneri prestur sér að syninum og
spuröi hann. Sonurinn hafði alltaf rétt
svar á reiðum höndum. Sögumanni
þótti hin mesta hneisa aö lúta i lægra
haldi fyrir smástráknum. Þess vegna
fór hann að leggja hart að sér við nám-
ið og náði ágætum árangri.
Sagan eins og ég mundi hana: Eg
náði efni sögunnar en bætti einu atriði
við. Eg ímyndaði mér að aukatímarnir
hefðu farið þannig fram að prestur
hefði tekið sögumann með sér á göngu
um bæinn og hlýtt honum yfir meðan
þeir gengu um göturnar. Sonurinn
hefði svo alltaf fylgt í humáttina á eftir
þeim. En hvers vegna bætti ég þessu
við?
Þarna sló inn annarri frásögn sem
ég heyrði fyrir nokkrum árum. Þar
var sagt frá tveimur afskaplega lærð-
um prófessorum í samanburðarmál-
fræði sem héldu við sanskrítarkunnátt-
unni með því að fara í gönguferðir og
tala ekki annað en sanskrít á meðan.
Auðvitað getur eitthvað fleira hafa
verið að verki en það er þá mér hulið..
önnur útgáfa
sögumánns
Þessi útgáfa var lengri en sú fyrri.
Meiri áhersla var lögö á smáatriði en
jafnframt bar meira á ýkjum en í fyrra
skiptiö. 1 þetta skipti var ég ein með
sögumanni og greip ekkert fram í fyrir
honum. I fyrra skiptið voru fleiri við-
staddir og sumir þeirra am.k. voru
hnútum kunnugir. Það er því greini-
legt að þarna hefur sögumaður fengið
betra ráðrúm til að skreyta frásögn-
ina.
Helstu breytingar sem sögumaður
gerði þama voru þær að hann tók fram
hvenær og hvar aukatímamir fóru
fram. Þá lýsti hann prestinum nokkuð
nákvæmlega en jafnframt svolitið
ýkjukennt. Það sem mér þótti þó
ósennilegast við söguna þama var ald-
ur prestssonarins. Allt í einu var hann
orðinn fjögurra til sex ára gamall. Ég
hikstaði eitthvað við þessar upplýsing-
ar en sögumaður stóö fast á sinu,
strákurinn hefði verið ótrúlega ungur
miöaö við alla latinukunnáttuna.
Þegar ég bar söguna undir þann sem
oft hafði heyrt hana áður gerði hann
ýmsar leiðréttingar. Hann hélt því t.d.
fram að aukatímamir heföu ekki verið
jafnbundnir við stað og stund og sögu-
maður hélt fram. Þá fullyrti hann að
prestssonurinn hefði verið 11—12 ára
þegar þetta gerðist. Það reyndist rétt.
Þetta dæmi sem ég hef rakið er
ósköp hversdagslegt. Við rekumst á
svona breytingar í svo til hvert skipti
sem við heyrum eða segjum sögu. Eg
vona að mér hafi tekist að gera nokkra
grein fyrir hverjar orsakimar geta
verið.
Það skal tekiö fram að vel getur ver-
ið að þessi lýsing mín sé meira og
minna lituð af einhverri reynslu eða
viðhorfum sem ég átta mig ekki fylli-
legaáíbilL
Rit um efnið
Ekkert rit hefur komið út á islensku
svo ég viti til um sagnaminni eöa
sagnaskilning. Þær ritsmíðar sem ég
hef mína litlu vitneskju úr eru flestar
saman komnar í bókmenntatímaritinu
Poetics Intemational Review for the
Theory of Literature, 9. árg. hefti 1—3,
júní 1980. Ritið er gefið út í Amster-
dam. Þessi hluti árgangsins er helgað-
ur sagnaskilningi.
Þama vil ég sérstaklega benda á
inngangsgrein eftir Teun A. Van Dijk,
Story Comprehension: An Intro-
duction. Þar em kynntar ýmsar kenn-
ingar um söguskilning, sagnabyggingu
o.fl.
Þá má nefna grein eftir Perry W.
Thomdyke og Frank R. Yekovich, A
Criticue of Schema — Based Theories
of Human Story Memory. Þeir fjalla
um (og gagnrýna nokkuð) þá skoðun
að til að muna sögu notist fólk við viss-
an ramma eða skema, myndað af öðr-
um sögum sem það hefur heyrt eða at--
burðum sem það hefur upplifað.
Að síöustu nefni ég hér grein eftir
Guy Denhiere og Jean-Francois Le Ny,
Relative Importance og Meaningful
Units in Comprehension and Recall of
Narratives by Children and Adults.
Höfundar létu böm og fullorðna endur-
segja sömu sögur. Þaö kom í ljós að
það voru ólík atriði sem breyttust eða
duttu út hjá hvorum um sig.
Arið 1932 kom út bókin Rememb-
ering. A Study in Experimental and
Social Psychology, eftir breska sál-
fræðinginn Frederic C. Bartlett. Bókin
er brautryðjendaverk í þessum fræð-
um og hefur verið fáanleg í Bókabúð
Máls og menningar til skamms tíma.
Eftirmáli
Þegar þessi grein var fullsamin og
tilbúin til birtingar fékk ég nýjar upp-
lýsingar í sambandi við „dæmisög-
una” hér á undan. Presturinn sem
kenndi latínuna var reyndar enginn
prestur heldur kennari. Það var sonur-
inn sem varð prestur síðar meir (og er
víst enn). Þarna sjáum við hvað saga
getur verið geysilega fljót að taka
breytingum, ef enginn verður til að
taka í taumana. Um leið sjáum við aö
ef saga gengur innan tiltölulega þröngs
hóps og er oft sögð innan þess hóps get-
ur hún haldist óbreytt lengi, hún leið-
réttir sig eiginlega sjálf við stöðugan
flutning.
Helga Jónsdóttir
PRÓFKJÖR
SJÁLFSTÆÐISFLOKKSINS
28.-29. 11. 1982
SKRIFSTOFA STUÐNINGSMANNA
PÉTURS SIGURÐSSONAR
SKIPHOLTI 31, GÖTUHÆÐ
(Vestan við Tónabló)
VEROUR OPIN KL. 12 - 23 ALLA DAGA.
SÍMAR: 25217 OG 25292
FYRSTA FLOKKS FRA FÖNIX
Sérstakt
kynningarverð
hrærivélar
Heimsþekktar vesturþýskar úrvalsvélar á góðu
verði. Hérlendis fékkst stærri gerðin einkum
fyrr á árum, og hefur reynst nær óslítandi
vinnuþjarkur. Nú hefur Fönix fengið umboðið
og býður bæði ...
PAUL MIXI - afkastamikla vinnuþjarkinn
fyrir stóru heimilin - og
PAUL KUMIC - lipra dugnaðarforkinn
fyrir smærri heimilin.
Báðar eru fjölhæfar: Hræra, þeyta, hnoða, kurla,
mauka, blanda, hrista, hakka, móta, mala, rífa,
sneiða, skilja, pressa - og fara létt með það.'
Frábær hönnun, fyrir augað, þægindin og endinguna:
Þú þeytir t.d. eða hrærir á fullu, án þess að upp
úr slettist eða hveiti sogist inn í mótorinn.
/rönix
Hátúni 6a
Sími 24420

Ótrúlega hagstæðir
greiðsluskilmálar
,20%
Allt niður,
útborgun
og eftirstöðvar allt að
0 mánuðum
• FLÍSAR • HREINLÆTISTÆKI •
• BLÖNDUNARTÆKI • BAÐHENGI •
• BAOTEPPI • BADMOTTUR
• MÁLNINGARVÖRUR • VERKFÆRI •
• HARÐVIÐUR • SPÓNN •
• SPÓNAPLÖTUR • GRINDAREFNI
• VIÐARÞILJUR •
• PARKETT • PANELL • EINANGRUN
• ÞAKJÁRN '• ÞÁKRENNUR •
• SAUMUR • RÖR • FITTINGS O.FL., O.FL.
mánudaga — fimmtudaga ki. 8—18.
Föstudaga kl. 8—19. Laugardaga 9—12.
IJ

i
WJM BYGGlNGflVÖRURl
Hrinabraut 120 — sími 2RROO II
Hringbraut 120 — sími 28600
(aðkeyrsla frá Sólvallagötu).
\F=M----------,Hf
U