Dagblaðið Vísir - DV - 09.03.1983, Síða 18

18
DV. MIÐVHÍUDAGUR 9. MARS1983.
Menning Menning Menning Menning
Kvennasögur og ritarí þeirra
Þjóðsögur eru alþjóðleg, alþýðleg og ævintýrarík bókmenntagrem..—
segir Björn Þorsteinsson. Teikning: Haukur Halldórsson. (Myndin er í bók-
inni Trolls in Icelandic Folklore.)
íslenskar þjóðsögur og sagnir I —IV.
Safnað hofur og skráð
Sigfús Sigfússon,
ný útgáfa
óskar Halldórsson bjó til prentunar.
Bókaútgófan Þjóðsaga 1982.
Hér er um að ræða mesta safn
islenskra þjóösagna og sagnaþátta,
sem einstaklingur hefur skráð eftir
sögumönnum. Fyrir jól komu út 4
bindi, um 1500 síður, en 5 bindi eru
óútgefin og væntanleg á næstu árum.
Á árunum 1954 til 1961 gaf Bókaút-
gáfan Þjóðsaga út Þjóðsögur Jóns
Ámasonar í 6 bindum og vandaði til
hennar í hvívetna. Þá óskuöu margir
að haldiö yrði áfram á sömu braut og
önnur þjóðsagnasöfn gefin út með
sama myndarbrag. Fyrir 4 árum gaf
sama fyrirtæki út Þjóðsögur Olafs
Davíðssonar í 4 bindum, og fleira
hefur það gefiö út, og nú er ýtt úr vör
að nýju. Kjarni þjóðsagna- og þátta-
safn Sigfúsar var gefinn út í heftum
á árunum 1922 til 1958, en sú útgáfa
gufaöi upp án þess að gerð væri grein
fyrir safnanda þess og allar skrár
skorti, og talsvert efni var auk þess
látið óbirt.
Sigfús Sigfússon var fæddur á
Miöhúsum í Eiðaþinghá 1855, en
andaðist á Elli- og hjúkrunarheim-
ilinu Grund 1935. Á Miöhúsum fannst
á sl. ári mesti silfursjóður, sem kom-
iö hefur úr jörð hér á landi. Það var
síðasta verk fyrrverandi forseta
vors sem fornleifafræðings, hans
Kristjáns Eldjárns aö kanna þann
fjársjóð og koma í höfn. Hins vegar
var það ævistarf Sigfúsar Sigfús-
sonar að skrá sögur og sagnir úr
munnlegri geymd alþýöu manna,
bjarga frá glötun ómetanlegum
f jársjóði sagna og minna. Hann var
alinn upp meðal fólks, sem sá í gegn-
um holt og hæðir og bjó í nábýli við
vofur og drauga. Hann var einrænn,
sérvitur, hjátrúarfullur og löngum
h'tilsvirtur af mörgum, en hann átti
trúnað almúgans. Sögumenn hans
voru einkum almúgakonur, sem
aldrei heföu látið sjá eftir sig skrifað
blað, en þær sögöu Sigfúsi fræði sín,
af því að hann trúði þeim og stóð í
stríöi við raunsæi og trúleysi nýrrar
aldar.
Þjóðsögur Jóns Árnasonar voru
skráðar af alls konar fólki, bændum,
húsfreyjum, prestum, alþingismönn-
um, prófessorum og bókavörðum, —
mig minnir að sýslumenn og amt-
menn hafi skort í hópinn, — en Sigfús
skrifaöi meginhlutann af safni sínu
sjálfur eftir sögumönnum og fylgdi
eflaust betur mæltu máli sinnar
tíðar en flestir aörir. Safn hans
geymir mikinn auð íslenskrar tungu
eins og hún var töluð fyrir iön-
byltinguna miklu. Þá „kepptust
menn við í und og æð aö þurrka
heyið”, segir í Guö annast sína í I.
bindi, bls. 5. Þannig heilsar þetta
safn lifandi máls lesendum sínum.
Sigfús drakk í sig gamla tímann
með móðurmjólkinni og fórnaði sér
fyrir það eitt að bjarga með penna
sínum því sem hann gat af fomum
fræðum, lífsstíl og minningum. Hann
Bókmenntir
Björn Þorsteinsson
var kappsamur verkmaður að
hverju sem hann gekk, en reyndi
aldrei að safna öörum gæðum en
sögum og sögnum. Hann var við nám
á Möðruvöllum og stundaði barna-
fræöslu, en var öllum frjálsum
stundum við skriftir og hefur látið
eftir sig ómælisauð.
Kveikja að óendanleg-
um auði listsköpunar
Þjóðsögur eru alþjóöleg, alþýöleg
og ævintýrarík bókmenntagrein,
sem hefur verið kveikjan að
óendanlegum auði listsköpunar allt
frá Eddu og Grettlu til Gullna
hhösins og Hvarfs séra Odds á
Miklabæ, einhvers ágætasta kvæðLs
eftir Einar Benediktsson.
Listamenn hafa á öllum öldum
sótt efnivið í þjóösögur, bæöi í ljóð,
leikrit, listdansa, málverk og
tónverk, og á þessari öld hafa þær
verið kvikmyndamönnum ótæmandi
námur allt frá Walt Disney til Rósku.
Menn skynja aldrei fegurðina til fulls
eftir stærðfræðilegum formúlum og
mannlifið eftir handbókum í
heimspeki, félagsfræöi og sálar-
fræði. Raunsæisstefur koma og
hverfa, en rómantíkin blifur ásamt
þjóðsögunni. Staðreyndir greina aö
grjót sé í klettum, fóður í grasi og
H2O í vatni, en þessi fyrirbrigði nátt-
úrunnar búa einnig yfir fegurð og
afh. I þjóðsögunni birtist hinn
tærasti skáldskapur og dýpsta
raunsæi.
Þessi hluti sagnasafnsins hans
Sigfúsar hefst á sögum um guö og
kölska, og eilíföarvistina í paradis og
helvíti, og því lýkur með sæbúa-
sögum og kreddum um merkisdaga,
en síöasta sögnin segir frá ástar-
drykknum, tíkarblóði, sem stúlkur
gáfu piltum. „Urðu þeir þá ósjálf-
ráðir af lostgimd” og fjörugt frá-
sagnarefni.
Að baki dauðans dyrum
Kölski er heldur umgengilegur í
íslenskum sögnum, auðginntur og
orðheldinn, en efahyggjumenn fá
harðan dóm hjá drottni í sögum Sig-
fúsar. Þegar þetta er ritað er sýnd í
Bíóbæ í Kópavogi kvikmyndin Aö
baki dauðans dyrum, og fjallar um
leiðslur í heima framliöinna. Myndin
virðist gerð eftir forskrift íslenskra
þjóðsagna, og er efni hennar best
sett fram hjá Sigfúsi í þætti af Eiríki
í Snæhvammi, en hann var í leiðslu
sinni um riki dauðra í fjögur dægur.
Ekkert er nýtt undir sóhnni, og hug-
myndir bandarískra kvikmynda-
framleiðenda um lífið fyrir handan
og hans Sigfúsar Sigfússonar eru
hinar sömu.
Annars eru fá ævintýri og leiðslu-
sagnir í þeim hluta af sagnasafni Sig-
fúsar, sem birtist aö þessu sinni. Þar
segir mest af fyrirburðum, fjar-
skyggni, draugum og forynjum og
hggja sumar frásagnirnar á
mörkum glæpa- og hryllings-
sögunnar. Menn virðast hafa drýgt
verstu glæpi í blóra við hjátrúna. I
III. b. (227—34) segir frá Gunnlaugi
og Sólveigu, heimasætu á Brú í
Jökuldal. Hann varö óvættinni
Gunnlaugsbana að bráð frammi á
fjöllum, en þar mun hafa verið að
verki annar vonbiðih Sólveigar. —
Bóndi drepur smala sinn í reiðikasti,
og til verður draugurinn Tungu-
Brestur (II. 323—29). Fræg er sagan
um Bjama-Dísu, konuna, sem leitar-
menn drápu, er þeir fundu hana á
fjöllunum inn af Seyðisfirði eftir
mannskaðabyl. Hún hafði legið í fönn
en haft brennivínskút og hangiket í
nestið. Hún var víst við skál, en
björgunarliðið hélt að hún væri
gengin aftur, og óttinn við drauginn
Bjama-Dísu varð margra manna
bani (H, 164—81). Enginn nema Sig-
fús hefði komið mörgum sögunum á
blað á þann hátt eins og hér er gert.
Viömælendur Sigfúsar vom ekki
nærri allir þjáðir af draugatrú, þótt
margt bæri fyrir sjónir. Ein af
söguhetjum hans var Ingunn Davíðs-
dóttir fjarsýna. Um hana og Mekk-
ínu, systur hennar, eru merkilegir
þættir, m.a. Hrakningasaga Þor-
steins í Götu. Hann hraktist í fárviðri
í 11 dægur um Fljótsheiði eftir hrein-
dýraveiöi, en Ingunn gat fylgst með
honum og sagt tíðindi í byggð. Þaö
vildi svo til, þegar ég las þetta, barst
mér bréf frá vini mínum sem stund-
ar hreindýrabúskap í Alaska. Hann
var þá að kynna sér þá tækni
Eskimóa að sjá hreindýrin á bak við
fjöllin, en kvaðst ekki vera kominn
langt í fræöunum.
Þótt stílhnn á safninu hans Sig-
fúsar liggi nærri töluðu máli,
bregður þar stundum út af, og
annarra „áraslög rjúfa kyrrðina” og
hlátur vofunnar verður „líkastur
hljómi í spmnginni klukku” (II. b.
65). Sagan Blendin heimsókn er höfð
eftir Jóhanni stúdent Jónssyni
kennara á Djúpavogi 1921, en er
klukkan hljómaði í eyrum hans sat
um stund annar snihingur suður í
Hornafirði, HaUdór Guðjónsson frá
Laxnesi, en spurningin er: Barst
hljómurinn á milli?
Oskar HaUdórsson cand. mag. frá
Kóreksstaðagerði í Hjaltastaða-
þinghá hefur búið bækur Sigfúsar til
prentunar og annast útgáfuna af
stakri vandvirkni.
Gunnar Harðarson:
FRÁSÖGUR
LJÓO
UÓDIUTLU KVERI
Utg.: Svart á hvitu, Rvík., 1982. 30 bls.
Kápa: Eggert Pétursson.
Örþunnt kver í svarthvítri kápu.
Litlir stafir, vart sjáanlegir í hring-
iðu ósýnUegra lita, heiti bókar:
FRASOGUR, UOÐ - og handan
iðunnar, neðar, höfundamafniö:
Gunnar Harðarson. A baksiöu
stimpillinn: Bókaútgáfan Svart á
hvítu.
Bókin útgefin í 300 tölusettum
eintökum. Á innsíðu titUblaðs sést að
höfundur hefur áður gefið út bókina
„15 smárar” (1980). Ljóðin, hvert
öðru fegurra, eins og prinsessur,
þrettán aö tölu, raöa sér á síðurnar í
langri röö. Flest eru margar ljóðlín-
ur, þau lengstu allt að 60 línum, en
styttri ljóð á milli sem hægurinn er
að hafa eftir í umsögn sem þessari:
LÝSING.
Morgunkyrrd. Kuldi.
Gardarnir hvítir. Við grindverkin
öskutunnur í hnapp með nýja hatla.
Isólgeisla, undir húsvegg
leikur ung kona við hörn sín tvo rauðklœdda hnoðra.
Himinninn skýlaus,
birtan svo hrein og fersk.
Litlar, lifandi stjörnur
þyrlast í loflnetin, trén
og flétta skínandi slóðir í dúnmjúkan snjóinn.
(14).
Gunnar Harðarson hefur vaUð
vandlega, ekkert orð er umfram og
þeim raöað á hstilegan hátt sem
einungis þeim er fært sem hafa
hárnæma málskynjun. Gunnari tekst
að kveikja á lýsingum sínum svo aö
lesanda finnst hann staddur inni i
ljóðinu — inni í veröld ljóðsins —
hver svo sem þessi veröld er,
sjálfsagt mismunandi hverjum og
eínum lesanda. Að þeirri hugsun
víkur höfundur m.a. í ljóöinu I
STILLUM VETRARINS:
Bókmenntir
Rannveig G.
Ágústsdóttir
Þú minnist er sastu i matsalnum síðla hausts.
Umlukin öðrum laust þig hin lukta veröld sem
greypt
var í ásýnd hvers andlits er fyrirþig bar og ^
breytti þér sjálfum íglervegg sem röddþín fékk
hvergi rofið. Þá leiðþér í huga horfin stund. (
Þér varð litið til gluggans:...(21) f
Heimur ljóðanna er borgin, borgin 4
í morgunsárið, um náttmál eða í önn 1
dagsins. Sérkennilegar lýsingar á
vetri eru eins og ástaróður tU vetrar- 1
ins, tU birtu í köldu skini. 1
Það er einhver heillandi fögnuður í I
ljóöunum. Það er sagt t.d.: „fegurð
Utanna þennan glampandi dag” 1
(Nútímaljóð bls. 15). Eöa upphafið á 1
Lýsingum II: „Þennan morgun, I
þegar kalt sólskin” o.s.frv. og síðar: *
„Gálaust sólskinið kveikir á ofni '
strætisins — skuggamir brenna...” '
(18) '
Ljóðskáldið Gunnar málar heim f
sinn með orðum á hvíta örk og
kveikir um leið ljós inni í okkur. Ljóð (
hans minna á knöpp kvæði atóm- f
skáldanna, formfögur, vandlát, um '
leið alveg fersk, sett saman á '
óvæntan hátt með myndum sem
opna nýjan heim í hinum gamla. Það
er ekki í þeim neinn rembingur til að
vera öðru vísi eða fyndinn þegar það
á ekki við, þau eru eins og varfæmis-
lega ný án þess aö ofbjóöa, forvitin
glettin. Svona er t.d. ljóðið
NÁTTMAL: