Dagblaðið Vísir - DV - 12.03.1983, Qupperneq 10
10
DV. LAUGARDAGUR12. MARS1983.
Móðir náttúra, 1906.
Einar Jónsson í vinnu-
stofu sinni i Kaup-
mannahöfn skömmu
eftir aidamót. Til
vinstri er myndin
Forniistin.
Útiagar, 1898-1900.
Aldaaldanna, 1894—1905.
Ýmir og A uðhumla, 1907—1909.
Einar Jónsson nivndaskáld
Honum kipfrir í kymð til forfeðrtmna
„Verk Einars Jónssonar veröa
ekki skýrö meö því aö bera þau sam-
an viö eldri íslenska líkanssmíð, því.
aö hún er engin til. Þau verða eigi
heldur rakin til erlendrar nútíöarlist-
ar, því aö þeim viröist ekki kippa í
kyn til hennar. Þau rísa ein sér, eins
og fjallaþyrping á sléttum öræfum,
og bera fangamark einkennilegs
anda, sem fariö hefur sinna feröa.
Sálufélag mundi Einar helst eiga
meö fomum assýrskum, egypskum
og grískum myndasmiöum, er geröu
dýramyndir með mannsandlitum,
guöalíkneskjur meö dýrahöföum,
sfinxirnar, kentárana, Pan, vængj-
aöa sigurgyðju og svo framvegis. En
beinast sver hann sig í ætt drótt-
kvæðaskáldanna íslensku, er
drápurnar kváðu, meö kenningum
þeirra og klofastef jum, enda er hann
af því bergi brotinn.”
Svo segir í upphafi ritgeröar eftir
dr. Guömund Finnbogason lands-
bókavörö um Einar Jónsson mynd-
höggvara. Ritgerö þessa er Lista-
safn Einars Jónssonar aö gefa út, en
'hún birtist fyrst í bókinni Einar Jóns-
son — Myndir, er kom út í Kaup-
mannahöfn árið 1925.1 útgáfu Lista-
safnsins nefnist hún Einar Jónsson
— Myndskáld. Við höfum fengið leyfi
til aö birta brot úr títtnefndri ritgerð.
„Myndir hans
erutákn"
„Einar Jónsson er kenningaskáld-
iö meöal myndasmiða. Ekki fyrir þá
sök, að dróttkvæöin hafi haft áhrif á
hann, því aö hann þekkir þau lítið
eöa ekki. Hann hefir ekki heldur sótt
yrkisefni sín þangað. Eitt af því sem
einkennilegt er í fari hans, er þaö, aö
hann nálega aldrei tekur verkefni sín
úr bókmenntum, íslenskum né er-
lendum. Or goöafræöi vorri hefir
hann aðeins tekiö „Ými og Auö-
humlu”. Hin tvíhverfa mynd af jötn-
inum og Auðhumlu, sem var „æðst
kúa”, freistaði hans. Þar semnöfnin
á sumum verkum Einars minna á ís-
lensk efni, svo sem „Otilegumaöur-
inn”, „Vökumaðurinn”, þá eru
sögumar, er myndirnar fela í sér,
engu aö síður skáldskapur Einars
sjálfs. „Otilegumaður” hans er ekki
úr íslenskum þjóösögum. „Vöku-
maöurinn” ekki úr íslenskri þjóötrú
um „Vökumann” í kirkjugarði. Verk
hans eru langoftast skáldleg, heim-
spekileg eöa dulspök hugtök um
mannlífið og tilveruna, mótuð í leir-
inn. Hann yrkir í líkjum og línum.
Myndir hans eru tákn. Skyldleikinn
viö fomskáldin birtist i meðfæddu
eðli hans, í hugsjóninni, í hugsunar-
hættinum. Þetta mun veröa ljósara,
er vér lítum á nokkur verk Einars og
reynum aö ráöa í rúnir hans.”
„Alda aldanna "
er alda kynslóðanna "
Þessu næst fjallar Guömundur
Finnbogason um nokkur verk Ein-
ars. Við skulum grípa niður þar sem
hann fjallar um þá frægu mynd
„Öldualdanna”:
„Myndin sýnir ljóslega, hvaða
fyrirbrigði náttúrunnar skáldið hefir
í huga. Þaö er skýstrokkurinn, ald-
an, sem sogast í hvirfing úr djúpinu,
dregst til himins, eins og hún væri
seidd af sogandi þrá.,jSog” og „súg-
ur” eru forn sjávarheiti og tákna eitt
oghiðsama. „Vogur”ereittogtákn-
ar þaö, sem vegur sig upp, lyftist. Aö
skáldin hafa fundið líf með öldunni,
sanna nöfn Ægisdætra og allt, sem
um þær er kveðið. Og þegar Ármóður
segir:
Hrönn var fyr Humru minni
háleit, þar er vér beittum,
þá bregöur fyrir í leiftri orðsins ein-
mitt þeirri stellingu, er aldan hefir í
mynd Einars. Hann er því í fullu
samræmi við skáldin, er hann sýnir
ölduna í konugervi. En snilldin er
einmitt í því fólgin, hvernig hann
samþýöir vaxtarlag og hreyfingu
hafsveipsins og konunnar, svo aö lík-
ami hennar er lifandi ímynd löngun-
arinnar aö hefjast hærra og verður
því íturskapaðri sem ofar kemur í
loftið og ljósið. Og um leiö fær mynd-
in dýpri merkingu. Hún veröur
ímynd mannkynsins, er dregst eins
Og í dvalaleiöslu upp á við í áttina aö
æöra marki. Líf einstaklinganna
verður sem gárar í faldi meginbár-
unnar, en allt sogast af sama afli.
Aöeins sá, sem hæst er kominn og
næst hjarta öldunnar, er vakandi og
kallar til hinna fyrir neðan. I honum
er löngunin orðin vitandi vits.
Þessi mynd er gott dæmi þess,
hvemig andi og hendur Einars
starfa. Hann klæöir náttúruviðburö í
lífgervi, les úr formi hans lifandi
mynd, er felur í sér skáldlega hugs-
un. Þaö er sama og dróttkvæðaskáld-
in geröu. Þarna er öldukenning
mótuö í leirinn. Og aö vísu er oröa-
leikur kenningarinnar í nafni mynd-
arinnar. „Alda aldanna” er raunar
alda kynslóöanna.”
„Einar sver
sigíætt
fornskálda vorra"
Eftir að fjallaö hefur veriö um
verkin eitt af ööru, segir Guömund-
ur:
„En skilningur á aöalhugsun lista-
verks er aöeins einn þáttur skilnings
á verkinu í heild sinni. Enginn skilur
listaverk nema sá er gerir sér það
svo innlíft, aö þaö tali sjálft því máli,
er ekki verður þýtt á tungumál, held-
ur aöeins skynjaö, fundiö, grunaö.
Til þess eru myndir, að segja þaö,
sem ekki verður meö orðum lýst, hiö
sérstæöa og sjálfstaka, bera oss blæ
andans, sem ekki veröur höndlaður
og þó er oss nær en þaö, sem þreifað
veröur á. Þaö er einkenni góðs lista-
verks, að þaö er sem sístreymandi
lind, er aldrei verður aö öilu tæmd í
mæliker orðanna.
Einar Jónsson er svo mikill sjálf-
gervingur í list sinni, aö þeir sem
skýra list með því aö rekja hana til
áhrifa umhverfisins, ríða varla feit-
um hesti frá honum. Eg hefi bent á,
hvernig hann tekur yrkisefni sín hjá
sjálfum sér, þó að íslenskra lands-
lagsáhrifa kenni í sumum myndum
hans. Af erlendri list hefur Einar séö
mikiö víðsvegar, en áhrifa hennar á
list hans mundi vera aö leita í gagn-
stæöa átt viö eftirlíkingu. Svo rík í
eðli hans er óbeitin á því aö ganga í
annarra spor, að ef hann þykist
verða þess var, aö þaö, sem hann er
aö skapa, líkist einhverju, sem áöur
hefir verið gert, þá hættir hann viö
það. En þessi óbeit á því aö endur-
taka aðra menn, er sprottin af þeirri
ráðvendni, er vill gefa þaö eitt, er
sjálfaflaö er, og ekki skreyta sig með
annarra fjöörum. Og aö vísu er ekk-
ert betri skóli frumleikans en þaö aö
reyna ávallt aö bjargast af eigin efn-
um. Verk Einars sýna og, aö hann
forðast eftir mætti jafnt aö endur-
taka sjálfan sig og aöra. Þess vegna
eru þau svo margvísleg, þótt ættar-
svipur sé meö þeim, svo eölilegt er
umafkvæmi sama anda.
Ég hefi reynt aö sýna, aö andi Ein-
ars sverji sig í ætt fornskálda vorra,
er dróttkvæöin kváöu og kenningarn-
ar mótuöu, hugmyndafar hans sé
svipað og þeirra. En sjálfstæði hans,
einræni og landnámshugsun er og
sömu ættar. Honum kippir í kyniö til
forfeöranna, sem vér erum svo
hreyknir af, einmitt vegna þess, aö
þeir fóru hver sinnar leiðar — voru
landnámsmenn og sjálfseignar-
menn.”
-KÞ tók saman.