Dagblaðið Vísir - DV - 23.03.1983, Blaðsíða 19
DV. MIÐVIKUDAGUR23. MARS1983. 19
Menning Menning Menning Menning
í minningu Kurt Weill, eða
átti að svæfa minningu hans?
þær i Hraunhreppi. Þær voru ein a£
aðalundirstöðum auðs Hítardals.
Hraunhreppingar áttu ekki afrétt en
Hítardalur átti heiðalöndin og hafði af
þeim miklar og góðar tekjur fyrr á
öldum. Auðlegð Hítardals var fest og
tryggð í snæfellsku skipulagi jarðeigna
á líkan hátt og sunnlenskra höfuðbóla.
En réttur höfuðbóla og stórbýla í
Borgarfjarðarhéraði á líka ríka og
fræga sögu. Mörg dæmi eru þar fyrir
hendi en ég ætla hér að þessu sinni að
minnast tveggja viðkomandi jarðabók-
inni.
Höföingjasetrin frægu frá seinni
öldum í neðanverðu Borgarfjarðar-
héraðinu, annað í Borgarfjarðarsýslu
en hitt í Mýrasýslu, eiga athyglisverða
sögu í þessu sambandi, það eru
jarðimar Hvítárvellir og Einarsnes.
Hvorug jarðanna var höfuðból að
fornumtíma, en frægasta höfðingjaætt
síðari alda í Borgarfirði gerði þau að
höfuöbólum aö fornu mati. Skal að þvi
vikiðístuttumáli.
Hvítárvellir í Andakil var fjörutíu
hundraða jörð að fomu mati og mikið
stórbýli og höfðingjasetur. Árið 1683
keypti Sigurður lögmaöur Bjömsson
jörðina af Skálholtsstóli. Hann keypti
og lagði til jarðarinnar landplássið
Heggstaðanes er áður fylgdi jörðinni
Heggstöðum og vom þá tíunduð
fjörutíu hundrað forn, en nesið var
tíundað á tuttugu hundruð fom. Þegar
það hafði veriö lagt til Hvítárvalla
urðu þeir tíundaðir höfuðbólstíund, 60
hundraðum fomum. Þannig varð á
Hvítárvöllum höfuðbólsréttur og
höfuðbólstíund og varð að ríkum örlög-
um í héraði.
Þegar jarðabókin er rituð býr í
Einarsnesi í Borgarhreppi Jón
Sigurðsson sýslumaður Mýramanna,
mikill auðmaður og höfðingi. Svo
háttar þar til að eitt besta engi Borgar-
fjarðarhéraðsins liggur milli Gufár og
Borgarfjarðar og Einarsnesslands á
tvo vegu, Gufufit. Sigurður
sýslumaður í Einarsnesi, faöir Jóns,
átti átta fjórtándu hluta engisins og
hafði hann keypt hluta þess af
jarðeignum Henriks Bjelke hirðstjóra.
Gufufit er ekki talin í mati Einarsness,
en af jarðabókinni mó ráða að hún sé
hluti Einarsness og meö því sé það
orðið höfuðból að fornum lögum. Rök-
réttar ályktanir eru hér fyrir hendi
sem of langt mál er upp að telja hér.
Þessi tvö dæmi sýna glöggt, hvað
mikið höfðingjar lögöu upp úr þessum
forna rétti.
Búnaðarsaga aldanna
á mörg merk minni
I frásögn jarðabókarinnar um Kala-
staði á Hvalfjarðarströnd segir svo:
„Vatnsból í uppsprettubrunni segja
menn aldrei bregðist fyrir kvikfé, ef til
einskis annars er brúkað er en sé það
til annars brúkað, segja menn það
bregðist næsta mál eftir, og komi ei til
nota fyrr en að komandi vetri. Þetta
kalla ábúendur margreynt í 40 ár eður
fremur. Neyzla og brúkunarvatn er
haft í læk einum, og bregst hann í
hörðum vetrum.” Það var mikið
vandamál fyrri alda manna að velja
sér bólstað með tilliti til neysluvatns.
Gott vatnsból var mikils virði. Sums
staðar í landinu er hægt að greina af
fomum byggðaleifum að búseta hafi
endað af þeim sökum að vatnsból
þraut gersamlega í langvarandi
þurrkum og harðindum. Borgfirðingar
kunnu full skU á þessu í byrjun 18.
aldar og kemur það fram á nokkrum
stöðum í jarðabókinni.
Landnytjar fjalla,
sjávar og skipting
lands
Fleiri félagsleg sundurgreining er
fyrir hendi í Borgarfjarðarhéraði eftir
jarðabókinni. Til dæmis eru stór-
jarðirnar HúsafeU og Kalmanstunga í
Mýrasýslu og í Hvítársíðuhreppi.
Reykholt í Reykholtsdal á aðskUiö
afréttarland í Geitlandi og hefur af því
tekjur. Við Hvalfjörð og á Skipaskaga
koma fram eignarréttarákvæði mjög
forn og minnandi á þau sömu í
ámeskum lág- og sjávarsveitum.
Réttur jarðeiganda á landi náði Uka til
miðanna skammt undan landi og
búseta verbúðarmanna og fiskimanna
var eftir þeim rétti. Fyrstu tímar fiski-
manna tU atvinnu voru fyrst og fremst
markaðir af fæðuöfluninni einni, en
markaðssjónarmiö komu langtum
síðar tU sögunnar. RUddómur höfð-
ingja var ekki reistur á sölu fram-
leiðsluvöra, heldur á því að hafa sem
flesta hjáleigubændur og búðsetumenn
í kringum höfuðból sín.Með því öðluðust
þeir valdaaöstöðu eins og bersýnilega
kemur fram í Sturlungu.
Skattamál presta
í Borgarf irði
voru sérstæð
Af jarðabókinni og fleiri heimUdum
má ráða að tíundarmál Borgfirðinga
vora mörkuð mikiUi sérstöðu. Prestar
urðu þar að gjalda tíund eins og
bændur, það er fátækratíund. Hún var
líka goldin af kirkju- og stólsjörðum,
öllum jörðum nema stöðunum. Þetta
kemur greinilega fram í jarðabókinni
og eru jarðimar í ákveðnu mati og
sumir staöir líka, en það fyrirfinnst
ekki á Suðurlandi. Af þessum sökum er
jaröabókin í Borgarfjarðarhéraði
langtum ítarlegri og fyllri heimild en á
Suöurlandi. Vandvirkni og kunnátta
Páls Vídalíns er auðsæ í gerð
bókarinnar, þekking hans á héruðum
og yfirsýn hans á jarðeignum almennt.
Hann átti jarðir í Borgarfirði og hafði
áhuga á búskap þar. Þorsteinn
Sigurösson var kunnugur á Mýrum og
kemur það greinilega fram í starfi
hans við gerð jarðabókarinnar.
Hlutverk Árna
Magnússonar var
mikilsvert
Ámi Magnússon var nokkurs konar
ritstjóri jarðabókarinnar. Hann fór
yfir verk félaga sinna og bætti inn í og
leiðrétti. Athyglisverð er viðbót hans á
lausum miöa i bókinni um Stafholts-
tungur. En hann er þannig:
„Syðsta tunga milli Þverár og
Hvítár. Miötunga milli Þverár og
Norðurár. Ysta tunga milli Noröurár
og Gljúfurár. Hjarðarholt er
þingstaöur í öllum Stafholtstungum.”
Eitt af aðaláhugamálum Áma
Magnússonar var könnun hinnar fomu
hreppaskipunar í landinu. Hann vissi
manna best að hún átti upprana sinn í
fornum minnum, ævafornum. Sum
þeirra vora fyrir hendi í Borgar-
fjarðarhéraðinu en honum vannst ekki
aldur né timi til að skilgreina þaö eins
og hann ætlaði.
Jarðabókin veitir
mikið innsýni í
búskap landsins
Jarðabókin er þýðingarmikil heimild
fyrir marga hluti. Það er líkt og fara í
heimsókn á hvert heimili í landinu aö
lesa hana. Þar sér hver og einn fyrir
sér búskap, bústærð og ástand
jarðanna, skipulag margs konar og
viðhorf til efnahags og margt fleira.
Þegar jarðabökin var rituð voru mikil
tímamót í landinu. Stórabóla gekk, ein
mesta drepsótt er her jað hefur á landiö
um alla sögu að svartadauða frátöld-
um.
öll skattheimta var erfið sökum fá-
tæktar þjóðarinnar. Menn óttuðust
framkvæmdina á jarðamatinu, héldu
að það boðaði nýja og aukna skatt-
heimtu, nýtt og hærra jarðamat. En
hvorugt varð raunin. Nýtt jarðamat
komst ekki á fyrr en eftir miðbik 19.
aldar og skattalög breyttust lítt í
landinu fyrr en löngu síðar. En ritun
jarðabókarinnar hafði litil áhrif á
búskap eöa búnaðarframfarir í land-
inu. Hún lokaðist inni í stjórnarhirslun-
um í Kaupmannahöfn. En fyrir nútíma
sagnfræðinga og fræðimenn er hún
þýðingarmikið sögulegt gagn sem þeir
ausa af þekkingu og upplýsingum um
þjóðfélagið á 17. og 18. öld. Jarðabókin
úr Borgarf jarðar- og Mýrasýslu er þar
ekki síst eins og ég hef hér fæit rök
fyrir.
Tónleikar íslensku hljómsveitarinnar í Gamla
bíói 17. mars.
Stjórnandi: Guðmundur Emilsson.
Einsöngvarar Guflmundur Jónsson og ólöf
Kolbrún Harðardóttir.
Efnisskrá: Atli Heimir Sveinsson: Kurt, hvar
ertu? (frumflutningur); Kurt Weill: Vom Tod im
Wald, svíta úr Túskildingsóperunni, fjögur brot
úr Magagonny og Sinfónia nr. 2.
Fimmtu tónleikar Islenskuhljóm-
sveitarinnar og þeir fyrstu á vor-
misseri voru helgaðir minningu
Kurts Weill. Sé Weill nefndur flýgur
mönnum jafnan í hug Brecht. Vill
það verða til að draga úr athyglinni
sem hvoram listamanninum um sig
ber að lenda í tvístimi, líkt og henti
Brecht og Weill og marga fleiri góða
listamenn. Þeir era meira að segja
til sem halda að Weill hafi ekkert
samið án samvinnu við Brecht. Þó
hafa verk eins og Lindbergkantatan
verið flutt hér, í útvarp að minnsta
kosti og fór Guðmundur Guðjónsson
með einsöngshlutverkið, að mig
minnir. En því er heldur ekki að
neita að samvinna þeirra félaga gaf
af sér magnaðar afurðir.
1 verki sínu, Kurt, hvar ertu? not-
ar Atli Heimir Makka Hníf sem
rauöan þráð. Fyrsta hending slagar-
ans verður að þrástefi, einhvers
konar síendurtekinni j spumingu.
Verki Atla lýkur ekki með neinu
svari heldur er spurt áfram, Kurt,
hvar ertu? Verk án endapunkts eru
flest neikvasð (samanber Tristan) og
skilja áheyrandann eftir í vonleysi,
en „endaleysa” Atla Heimis er
ögrandi og eggjandi til frekari leitar,
rétt einsogmúsíkWeills.
Þegar frekjuna vantar
Þessir tveir frumþættir í músík
Weills, ögrun og eggjun, urðu hins
vegar algjöriega útundan í verkun-
um sem á eftir fylgdu. Maöur tók
ekki svo glöggt eftir því í Tod im
Wald vegna dapurlegs innihalds
textans. Lokahendingarnar, ósam-
taka leiknar, innsigluðu samt dapur-
leikann á fremur dapurlegan hátt.
Og enn daprara átti það eftir að
verða. Svítan úr Túskildings-
óperanni (hún ætti reyndar að
Tónlist
Eyjólfur Melsted
kallast Þríeyringsóperan) var rúin
þeirri ísmeygilegu frekju, sem
nauðsynleg er í Weill-flutningi, og
þannig varð hún eins og syrpa af
vögguvísum. Sem sagt, heldur
bragðdaufur Weill. Og varla lyftist
brúnin við brotin úr Mahagonny.
Leidd til söngsins af fölskum og lin-
um trompetablæstri megnaði Olöf
Kolbrún ekki að gera neitt krassandi
úr söng gleðikonunnar. Enn ríkti
sama drottins dýrðar koppalognið —
ekki einu sinni stormur í vatnsglasi.
Hlekkir keðjunnar
Ohjákvæmilega veltir maður
vöngum yf ir því hvað valdi að leikur
eins blásaraliðs geti dottið ofan í
slíka ládeyðu. Nærtækasta skýring-
armynd er keðjan og hennar veikasti
hlekkur. En sú skýring er ekki
einhlit. Stjórnandanum hafa orðið á
þau mistök að berja ekki í brestina
og leyfa einstökum blásuram að
komast upp með að láta eins og þaö
sé ekkert mál að spila Weill. En hér
fengu menn líka sönnun þess að Weill
er einn vandleiknasti tónsmiður
tuttugustu aldar og aö vinsældir
einstakra laga heimila ekkert slugs
viðflutning verka hans.
önnur sinfónían hefur víst ekki
verið leikin fyrr hér á landi og ekki
hef ég heyrt hana fyrr en nú. —
Andinn gjörbreyttist þegar hljóm-
sveitin lék fullskipuð. Frískleikinn,
eitt aða'.einkenni Islensku hljóm-
sveitarinnar, var nú aftur til staðar.
Nú lyftist hún í leik sínum upp úr
lognmollunnj og drunganum og sá til
þess að maður fór ekki vonsvikinn
heim. -EM.
AUKABLAÐ
UM
FERÐALÖG TIL ÚTLANDA
SU MARLEYFISFERÐIR
- M.A. TIL SÓLARLANDA
kemur út 16. aprfl nk.
Þeir sem hafa áhuga á að auglýsa vörur sínar
og þjónustu í
FERÐABLAÐINU
vinsamlega hafi samband við
auglýsingadeild
Síðumúla 33
eða í síma 27022 milli kl. 9 og
17.30 virka daga fyrir 7. apríl nk.
-auglýsingadeild.
Síðumúla 33 — Rvík. Sími 27022.
GLUGGAÞVOTTUR
ÞRIFILL SF.
Sími 82205