Dagblaðið Vísir - DV - 21.05.1983, Qupperneq 4

4
Haferninum hefur viðast hvar veriö útrýmt úr Evrópu á siðustu öidum og
áratugum. Hans gætir þó ennþá i nokkrum mæii við strendur Noregs,
Eystrasatts og á Balkanskaga. Þá eru heimkynni hans einnig við vestur-
strönd Græniands, í Litlu-Asíu og um gjörvöii Sovótríkin. Og síðast en ekki
sist á íslandi, en íverustaðir hans hórlendis eru nú einkum við útkjálka
Vestfjarða, á Barðaströnd og nokkrir ernir dveija við Faxafióa. Alls teij-
ast nú um áttatiu ernir á íslandi, en fyrr á öldum töldustþeir i besta falli um
þrjú hundruð.
ÖMIJVJV
fremstur fugla!
þær sem fundist hafa í hreiðrum séu
þannigtilkomnar.
I gömlum þjóðsögðum er víða frá því
greint að emir hafi ráðist á ungböm
eða jafnvel stálpaða krakka, drepið
þau og haft sér til matar. Mun þetta
vera í öllum atriöum rangt enda er það
sannað að emir hræðast menn mjög og
foröast aö vera í návist þeirra. Líklegt
er aö þessar drápssögur arna á böm-
um hnfi komið til af því að jafnan hafa
unglingar hræðst amarferðir og er því
borið við aööminnhafi verið notaður
sem eins konar grýla á ungu kynslóð-
ina á árum áöur meðan ernir voru enn-.
þá talsvert algengir í sveitum lands-
ins.
Yngri unginn drepinn af þeim
eidri...
Ernir em fastheMnir við gamla
varpstaði og verpa oft áratugum
saman á sömu slóðum eða lengur.
Venjulega eiga þeir fleiri en eitt hreið-
urstæði á varpstöðvum sínum og verpa
össumar því ekki alltaf í sama hreiður
frá ári til árs. Hefur reynslan kennt
þeim eins og mörgum öðmm fuglum
að betra er aö skipta um hreiöur eða
jafnvel að búa til ný heldur en að verpa
í hreiður frá liðnu ári vegna óværðar-
innar sem hrjáir bæði unga og full-
orðna í gömlu hreiðmnum, til dæmis
flær og lýs sem oftast veðrast ekki til
fulls úr hreiömnum á einum vetri.
Snemma á vorin fara emirnir að
dytta að gömlum hreiömm eða að gera
ný. Er talið að össurnar annist þetta
starf að mestu. Hreiðriö er oftast
dyngja eða hrúga og er undirlagið úr
þangi, hrísi og lurkum alls konar. Að
innan er hreiðriö fóörað með mosa eða
öðm mjúku efni. Hreiðurstaöir amar-
ins eru af ýmsum gerðum en jafnan ut-
an alfaraleiða manna og búfjár. Stund-
um er hreiðrið á syllu í bröttum hömr-
um en oftast þó á kletti eöa stapa í
fjallshlið. Einnig verpa emir oft í
hólmum eöa hraunhólum.
Hérlendis verpa ernir um sumar-
mál eða í maíbyrjun ef illa árar, mjög
sjaldan síðar. Eggin em oftast tvö en
geta orðið þrjú, stundum aðeins eitt.
Þau em ekki mjög stór, mun minni en
ætla mætti af svo stómm fugli aö vera.
Þau em hvít á lit og jöfn til endanna.
Utungun hefst um ieiö og fyrra egginu
er verpt og klekst það því fyrr út. Þetta
veröur til þess að annar unginn (ef þeir
verða tveir, sem oftast vill verða) er
eldri og stærri og tekst honum þá oft að
ná í bróðurpartinn af fæðunni sem for-
eldrarnir koma með. Því kemur það
fyrir að yngri unginn svelti til bana og
jafnvel hendir það að hann sé drepinn
af þeim eldri. Þetta er þó engan veginn
algilt og oft komast báöir ungamir á
legg, einkum ef fæðuskilyrði eru góð.
Talið er að kvenfuglinn hafi mestan
vanda af útungun eggjanna. Karlinn
leysir hana þó af hólmi við og við, eink-
um snemma á morgnana, en litla eirð
ku hann hafa til þess aö liggja á eggj-
unum lengi. Er því matmálstími frúar-
innar oft í stysta lagi. Ekki er talið að
bóndinn færi björg í bú fyrr en ungarn-
ir eru komnir úr eggjunum en þá ligg-
ur hann heldur ekki á liði sínu.
Ungarnir eru lítilfjörlegir fyrst
framan af ævinni. Arnamngi nýskrið-
inn úr egginu vegur aöeins um níutíu
grömm. Þurfa þeir mikillar umönnun-
ar við fyrstu vikumar. Þeir eru í dún-
fiðri allt að því fimmtíu daga og em í
hreiðmnum um tíu vikna skeið áður en
þeir verða fleygir. Þó yfirgefa þeir
ekki hreiðrin fyrr en löngu eftir að þeir
em orðnir sjálfbjarga. Fyrst framan
af sofa þeir í hreiðrunum um nætur
enda eru þeir lengi undir umsjá for-
eldranna sem kenna þeim ítarlega allt
sem að veiðiskap lýtur og vel uppöldum
amarunga ber að læra. Er þessi náms-
tími að minnsta kosti fimm vikna lang-
ur. Að honum loknum er talið að
foreldramir reki ungana á brott og
geri þá útlæga úr næsta nágrenni sínu.
Hérlendar athuganir virðast benda til
þess aö fjölskyldan haldi hópinn fram
á útmánuði næsta vetur og slíti því
ekki samvistum fyrr en farið er að
vora. Er þetta eðlileg aðlögun að stað-
háttum þegar haföur er í huga hinn
kaldi og langi vetur sem hér á landi
ríkir. Þrátt fyrir þessa foreldraást ís-
lenskra ama þykir sýnt að fyrsti vetur-
inn sé ungum ákaflega erfiður og er
vitaö til þess að margir ungamir lifa
hann ekki af. Er dánartíðni arnarunga
mjög há, og það ásamt því aö amar-
hjón verpa að jafnaði ekki árlega stuöl-
ar að því að vöxtur stofnsins er mjög
hægur.
Meöan amarfrúin liggur á eggjunum
verður hún að sjá fyrir sér sjálf, eins
og þegar hefur verið drepið á, en þegar
ungamir eru komnir úr eggjum sínum
fer bóndinn að draga björg í bú. Lætur
hann þá greipar sópa hvar sem æti er
að finna. Síðan tekur assan við vistun-
um og sundrar ætinu og matar ungana
á meðan þeir geta ekki séð um sig
sjálfir. Fyrst í staö gefur hún þeim
helst fiskmeti en kjöt fá þeir ekki fyrr
en þeir eru farnir að stálpast og verða
svotilsjálfbjarga.
öminn fær ekki á sig fullkominn full-
orðinslit fyrr en hann er kominn á kyn-
þroskaskeið sitt en ungfuglar veröa
ekki kynþroska fyrr en á sjötta aldurs-
ári. A fyrstu lífdögum sínum er amar-
unginn mógrár á lit en allföllitur. Þeg-
ar hann vex úr hreiðri hefur hann náð
ryð-móleitum lit. Þá er hann og dökkur
á höfði og hálsi með stélið mósvart,
augun dökk og nefið svarblátt. Að
þessu leyti er amarungi auðþekkjan-
legur frá fullorðnum erni.
Gjammandi krí, krí, krí, eða
djúpt geltandi krá
Islenski haförninn var áður út-
breiddur um alla Evrópu en sést ekki
Iengur í mestu þéttbýlislöndunum eins
og Bretlandi eöa Frakklandi og langt
er komið að útrýma honum úr Svíþjóð.
Heimkynni amarins em nú auk Is-
lands, vesturströnd Grænlands, Nor-
egsstrendur suður á Mæri, slæðingur
viö Eystrasalt, á Balkanskaga, Litla-
Asía og síöan öll Sovétríkin þver og
endilöng austur á Kamtsjatka.
Eins og áður greinir finnast þeir fáu
ernir sem enn lifa á Islandi nær ein-
vörðungu við Barðaströnd og á utan-
verðum Vestfjarðakjálka. Þó er örninn
einnig farinn að sjást sums staðar við
Faxaflóa en þar vom heimkynni hans
áður en honum tók að fækka svo mjög
sem raun varð á á síðustu öldum. Gef-
ur þetta tilefni til að ætla aö íslenska
haferninum fari nú talsvert fjölgandi.
Bjartsýnisvonir era þó ekki raunhæfar
í því tilliti því ekki er taliö að eminum
hafi f jölgað hérlendis á síðasta áratug
nema í hæsta lagi um einn tug fugla.
Teljast íslenskir hafemir nú um þessar
mundir vera um átta tíu talsins.
Rétt þykir að undirstrika sérein-
kenni íslenskra hafarna í lokin og þau
atriði sem aðgreina þá frá öömm fugl-
um sem dvelja hér á landi allt áriö um
kring. Þeir ferðamenn sem koma til
með að eiga leið um heimkynni arnar-
ins á næstu vikum og vilja sjá íslenska
haföminn berum augum skal bent á að
leggja vel á minnið þau tvö atriði sem
greina haförninn frá öllum öðmm fugl-
um en það er hvítt og fleyglaga stélið,
sem sést vel þegar fuglinn er á flugi,
svo og ófiðraðir fætumir. Þá er flug-
mynstur amarins að nokkru leyti sér-
stakt. Þegar hann hefur sig til flugs
virðist hann ákaflega þungur á sér en
þegar hann hefur náð vindi undir báða
vængi er hann gjam á að iðka svifflug
á miklum breiðum og sést þá mikið
vænghaf hans greinilega. Nær hann oft
mjög mikilli flughæð með þessu móti.
Þegar öminn er í veiðihug sveimar
hann um skimandi i litilli hæð og
hremmir bráð sína jafnan við yfirborð
láðs eöa lagar. Kemur hann þá á gífur-
legum hraða, bráö sinni algjörlega aö
óvörum, og gleypir hana oftast í einum
bita. Em þetta að jafnaði stórkostleg-
ar aðfarir og þykir mönnum heillandi
að verða vitni að þeim. Loks er að geta
amarraddarinnar. Hún er ákaflega
hrjúf og ber með sér gjammandi „krí,
krí, krí” eöa dýpra, geltandi „krá”. Aö
svo mæltu lýkur þessu greinarkorni
um íslenska haföminn, konung háloft-
anna eins og hann hefur oftlega verið
nefndur.
-SER tók sáman.
(heimildir meðal annars fengnar úr grein
Kjartans G. Magnússonar og Olafs K. Nielsen
um ránfugla og uglur í áttunda riti Land-
verndar, úr Árbók Ferðafélags Islands 1939,
Fuglabók Almenna bókafélagsins og Stóru
fuglabókFjölva.)
DV. LAUGARDAGUR 21. MAI 1983.
AÐ
LOSA
GEYMSLUNA
EÐA
BÍLSKÚRINN
SMÁAUGLÝSING í
LEYSIR VANDANN
Það mó vel vera að þér finnist ekki taka þvi að auglýsa allt það, sem
safnast hefur í kringum þig.
En það getur líka vel verið að einhver annar sé að leita að þvi sem þú
hefur falið í geymslunni eða bilskúrnum.
OPIÐ:
Mánudaga — föstudag kl. 9 — 22.
Laugardaga kl. 9—14.
Sunnudaga kl. 18—22.
SMÁAUGLÝSINGADEILD
ÞVERHOLT111
SÍMI 27022
ATH:
Lokað hvítasunnudag,
opiðannan íhvítasunnu kl. 18 —22.