Dagblaðið Vísir - DV - 21.12.1983, Qupperneq 14

14
DV. MIÐVIKUDAGUR 21. DESEMBER1983.
Menning Menning Menning Menning
Góð bók um góðan Islending
Ólafur Egilsson (ritstj.):
Bjarni Benediktsson.
Almenna bókafólagiö, Reykjavik 1983.
Til eru tvær hefðir í íslenskri sögu-
ritun. Aðra má kenna við Gunnlaug
munk Leifsson á Þingeyrum, er
samdi helgisögur af mönnum, hina
við Snorra Sturluson, er lýsti Agli
Skallagrímssyni, Olafi konungi digra
og öörum eins og lifandi mönnum
meö öllum þeirra kostum og göllum.
Ég hélt satt að segja, þegar ég fékk í
hendumar bókina um Bjama Bene-
diktsson, sem sextán samtíðarmenn
hans skrifa, að hér væri á ferðinni
enn ein helgisagan. En svo er ekki.
Bókin er rituð í anda Snorra fremur
en Gunnlaugs, sagt er hófsamlega og
skynsamlega frá þessum þjóðskör-
ungi, dregin er upp mynd af manni
en ekki dýrlingi.
Vel hefur tekist til um þetta verk,
sem Olafur Egilsson sendiherra sá
um, en Almenna bókafélagið gaf þaö
út í tilefni þess, að Bjami hefði orðið
75 ára hinn 30. apríl 1983. Höfundar
eru þau Olöf Benediktsdóttir, Baldur
Möller, Birgir Isl. Gunnarsson,
Agnar Kl. Jónsson, Ásgeir Péturs-
son, Jónas H. Haralz, Matthías Á.
Mathiesen. Árni Grétar Finnsson,
Eyjólfur Konráð Jónsson, Davíö
Ölafsson, Magnús Jónsson, Pétur
Olafsson, Gylfi Þ. Gíslason, Sir
Andrew G. Gilchrist, Matthías
Johannessen og Geir Hallgrímsson.
Einstaklingurinn
Fyrstu gremina færir Olöf Bene-
diktsdóttir menntaskólakennari í
letur, en hún er um æskuheimili
Bjarna bróður hennar og uppvöxt.
Þessi grein er hin fróðlegasta og
samin af svipuöu æöruleysi og
Bjami Benediktsson.
Bókmenntir
Kannes H. Gissurarson
íslendingasögur. Flestir aðrir
höfundar bókarinnar draga einnig
drætti í mynd af einstaklingnum
Bjarna Benediktssyni. Við sjáum
hann fyrir okkur: lágvaxinn og stór-
skorinn, heldur kýttan, meö miklar
brúnir og þungar, en falleg augu,
nefmæltan mjög. Við heyrum í
honum, er hann beitir stáiminni sínu
gegn andstæöingum, er hann flytur
langar ræður án þess að nota nein
blöð og er hann gerist gamansamur
á Alþingi og svarar framsóknar-
manni, sem segir, að prentvillu-
púkinn sé á móti hónum: „Já, það
eruflestir púkar!”
Við skynjum og skiljum, hversu
þungur og traustur þessi maöur er,
samviskusamur og vinnusamur,
skjótur aö greina kjama frá hismi í
hverju máli, harður í hom að taka,
en þó viScvæmur, glöggskyggn, var-
færinn. — Og við tökum eftir sumum
þeim göllum, sem hann hefur, því að
hann er mannlegur eins og aðrir:
hann er skapstyggur, getur veriö
ónotalegur í orðum, á það til að láta
@ðra finna fyrir valdi sínu.
Stjórnmáiamaðurinn
Aðrar fróðlegustu greinar bókar-
innar em um lagakennslu Bjarna og
dómsmálaráðherrastörf eftir Baldur
Möller ráðuneytisstjóra, um for-
sætisráðherradóm hans eftir Jónas
H. Haralz bankastjóra og um vináttu
hans eftir Pétur Olafsson, fyrrver-
andi forstjóra, og Matthías
Johannessen skáld. Bjami Bene-
diktsson var mikill stjórnmála-
maður eins og ráða má af þessum
greinum bókarinar og öðrum en ég
er ekki viss um aö ég sé höfundunum
sammála um allt. Baldur Möller
segir aö rótleysiö meö þjóöinni frá
1970 megi rekja til skyndilegs láts
Bjama. Mér varö hugsaö til oröa
leikskáldsins Bertolts Brechts,
þegar ég las þetta: >ySú þjóð er
heppin, sem þarf engar hetjur! Þarf
íslenska þjóðin alltaf einhverja
mikla stjórnmálamenn til að leiða
sig? Við hljótum að vona aö svo sé
ekki. „Sjálfur leiö þú sjálfan þig,”
segir í Grógaldri.
Jónas Haralz telur að samvinna
ríkis og verkalýðshreyfingar á síðari
hluta viðreisnaráranna, er Bjarni
var forsætisráöherra, hafi veriö
heilladrjúg. En margir eru þeirrar
skoðunar að fyrri hluti viðreisnarár-
anna hafi veriö miklu betri en hinn
síöari. Á fyrri hluta þeirra var tekin
afdráttarlaus frjálsræðisstefna —
markaðsöflin komu jafnvægi á með
veröbreytingum fremur en misvitrir
menn með valdboði — en á síðari
hluta þeirra var horfið frá þessari
stefnu aö nokkru marki. Sú hugmynd
er heldur ógeðfelld, sem var allt aö
því viötekin á síðari hluta
viðreisnaráranna, aö leysa eigi allan
vanda mannlegs samlífs meö ein-
hverjum samningum valdsmanna,
fulltrúa atvinnurekendasamtaka,
verkalýösfélaga og stjómmála-
flokka. Hvaö eru slíkir samningar
annað en hrossakaup á kostnað al-
mennings?Hitt er heppilegra að taka
valdiö frá þessari óhelgu þrenningu
— Big Business, Big Labour og Big
Govemment, eins og enskumælandi
þjóöir segja — og dreifa því til
einstaklinganna, færa meö öðrum
orðum ákvarðanir frá ríkinu til
markaðarins.
Pétur Olafsson upplýsir okkur
síöan um það aö Bjarni hafi haft
miklar mætur á Bismarck járnkansl-
ara. En sannleikurinn er sá, þótt Bis-
marck hafi veriö slyngur stjórn-
málamaður, að flest hans verk hafa
haft slæmar afleiðingar. Hann tók
verndarstefnu 1879, þannig að úr
alþjóðlegu viðskiptafrelsi dró og
stofnaði velferöarríki í landi sínu
1881, en þetta fyrirbæri ætlar okkur
lifandi að drepa hundrað árum síöar.
Ekki má gleyma því að þýska ríkið,
sem var umfram allt verk hans,
hefur verið vágestur í Norðurálfu á
tuttugustu öld.
íslendingurinn
Eg er í rauninni ekki aö gera
þessar athugasemdir við Bjarna
Benediktsson, heldur tilteknar
skoöanir á stjómmálamönnum, eðli
þeirra og hlutverki. Bjami var
frjálslyndur íhaldsmaður, aö því er
mér virðist. Hann var íhaldsmaður,
því aö hann aöhylltist engar
sérstakar kenningar um verkaskipt-
ingu ríkis og markaðar og var í
mörgu fremur maður valdsins en
frelsisins. En hann var þrátt fyrir
það frjálslyndur, því að reynslan
kenndi honum að valdiö er engum
hollt — síst þeim, sem hefur það —
nema þaö sé takmarkaö. Hann læröi
það á haftaárunum að betra er að
koma jafnvægi á í atvinnulífinu meö
eðlilegum verðbreytingum en með
valdboði, og það var mjög að skapi
hans, þegar stigin vora spor í frjáls-
ræðisátt á árunum 1950 og 1960.
Bjami var slyngur stjórnmála-
maður eins og Bismarck, en munur-
inn á honum og járnkanslaranum er
sá aö flest hans verk hafa haft góöar
afleiöingar, einkum innganga Islend-
inga í Atlantshafsbandalagið og
varnarsamvinnan við Bandaríkja-
menn. Mér finnst einkum til um þaö,
hversu góður Islendingur Bjarni var.
Hann skildi það betur en flestir aörir,
hvað viö getum leyft okkur og hvað
ekki, lítil þjóö í stórum heimi og
höröum. Hann var stoltur af þjóð
sinni, unni sögu hennar, tungu og
bókmenntum, en var þó laus viö þá
þjóðrembu og það útlendingahatur,
sem hefur lýtt margan landann. Við
komumst að því við lestur hinnar
ágætu afmælisútgáfu um hann, aö
hann var það, sem Snorri kallaði
„drengur” — vaskur maöur og vax-
andi.
MÁLFRÍÐUR MED
TÖTRUÍ GLETTINGI
Málfríður Einarsdóttir:
TÖTRA í GLETTINGI.
Ljóðhús, Rvík. 1983.140 bls.
Málfríður Einarsdóttir dó í haust,
84 ára að aldri. Hún var sískrifandi
fram í andlátiö og hafði kannski
aldrei veriö djarfari og léttari í
skrifum sínum en hin allra seinustu
ár, frumleg, með fagran stíl sem
engu líktist. Það var eins og lífsneist-
inn hefði blundað lengi og blossaö
upp þegar hann fékk súrefnið, þ.e.
viðurkenningu útgefenda (Ljóðhúss
ogAB), viðurkenningu „bókmennta-
stofnunarinnar” (heiðruðágamlárs-
kvöld 1981 af Rithöfundasjóöi Ríkis-
útvarpsins) og viðurkenningu les-
enda sinna.
Málfríður var 78 ára þegar fyrsta
bók hennar kom út, Samastaður í til-
verunni (1977), og getur það talist
einsdæmi. En að síðan skyldi koma
frá hennar hendi fjórar bækur í
viðbót: Ur sálarkirnunni (1978),
Auönuleysingi og tötrughypja (1979),
Bréf til Steinunnar (1981), þýðing á
Dvergnum eftir Par Lagerkvist
(1982) — það er næstum yfirnáttúr-
legt, enda átti Málfríður galdrastaf
sem var hennar penni.
Og nú er komin út sjötta bók
hennar á sjö árum, Tötra í glettingi,
sem fjallar um Auðna og Tötru og
hún hefur skrifað um áður. Þetta er
skáldsaga, skrifuö á árunum 1980—
82 og gerist í Reykjavík og uppi í
sveit þar sem sést til Snæfellsjökuls í
vestri. Það mun ekki langt frá
bemskustöðvum höfundar í Borgar-
firði.
Sagan gerist á tuttugustu öldinni
og allt bendir til þess aö hún hefjist
rétt fyrir seinna stríð, því Tötra
fæðir son sinn í sárri fátækt og
þiggur hjálp frá kvenfélagi
Fríkirkjusafnaðarins. I stríöinu
komast þau hjón í álnir og búa í
„Auðlegðarhúsi” og húsbóndinn
vinnur ónefnd störf fyrir „Mann á
Vellinum”. I Auölegðarhúsi leið
engum vel nema til aö byrja meö.
Ekki heldur litla drengnum með
mörgu nöfnin, Gólaranum, Ylfingi
Tý, Yrmlingi, Yljara o.fl., því að
honum leiddist Matta fóstra og
mamma hafði svo mikið að gera viö
að halda veislur að hún mátti sjálf
ekki vera aö því að segja honum
sögur nema stundum. En svo varð
breyting.
Sinnaskipti komu yfir Auðna og
hann fór burtu. Hér verða árekstrar
sem leysast fyrir tilstilli Ylfings Ylj-
ara. Síöar flytur fjölskyldan með
hjálp ömmu og mömmu Auðna upp í
sveit að Glettingi og hefja þar bú-
skap.
Þá fer nú að færast fjör í frá-
sögnina. Langamma var aöaluppal-
andi Yljara, því hún kunni lag á
litlum börnum. „Fyrst lempaöi hún
af honum flík og flík, þvoði honum
síðan upp úr vaskafati með ilmgóðri
sápu, og hann fór að syf ja af þessum
lipru gamalmennis handatiltekt-
um...” (62). Á bænumvarlíka Jónsi,
sextán ára þegar þau komu þangað,
og átti eftir að gegna margföldu hlut-
verki áður en yfir lauk. öll verk fóru
honum vel úr hendi. Hann var líka
sá sem tók við uppeldi Yljara eða
Ylfings: „Það var á einum sunnu-
degi að þeir fundust. Loftið var upp-
fullt af ýmislegu gamni, allt upp
fyrirfjallatinda.. .” (83).
Á bænum uröu miklar breytingar
með tíð og tíma, þaö var byggt upp
meö rausnarbrag og segir Málfríður
þá sögu með mörgum útúrdúrum og
skemmtilegum eins og henni er
lagið. Him segir frá veiöiferðum
Jónsa meö Yljara og langömmu þar
sem lögö vora net fyrir lax og silung.
Hún segir líka frá veisíum miklum.
Hin fyrri var haldin sem eins konar
reisugilli útihúsa og borinn fram
nýveiddur lax og silungur og gamalt
Málfríður Einarsdóttlr.
Bókmenntir
RannveigG.
Ágústsdóttir
vín. Hin síðari var mikil hátíð vegna
byggingar nýja hússins eða turnsins,
og er báðum þessum veislum lýst af
mikilli listfengi, borðbúnaði, fram-
bornum réttum, ræðum og
áhrifunum sem þær höfðu á fólk. Víst
er um það að lesandi lendir líka í
veislu.
Þegar hér er komið fer höfundur
nokkuö aftur í tímann og tekur til viö
að segja ýmislegt úr lífi þessa fólks
og starfi, t.d. þegar brunngrafan
kom og hvernig hún vann krafta-
verk, einnig um þaö hvernig hugs-
unarháttur „ólukku pakksins” var
til kúa, og svo er góöur kafli um ketti
og menn, þá um Ágústu móöur
Auðna, hvernig hún fór að því aö elda
matinn ofan í ellefu manns og bera á
borð þrisvar á dag auk kaffis,
hvemig hún var fastheldin á gamlar
matarvenjur þótt húsakynni
breyttust og aðstæður til geymslu á
mat. Margt, margt fellir Málfríður
inn í sína sögu og allt er á sínum stað.
Þegar búið er að byggja húsið
leggst Tötra í bækur og vill reyna að
ráða heimsgátuna. Og höfundur
segir orörétt: „En mikið var nú
gaman að þessu óöagoti hennar út
um allar veraldir, hún stillti sig ekki,
þaut úr einu í annað, týndi niður, svo
úrvarðenginheild.” (128). Aðlokum
verður Tötra leið á lestrinum og
leitinni því annaö mjög aðakallandi
bar að: „Það var klappað með lítilli
hendi á hjartað í henni. ..” (128)
Fínt er sagt frá upphafi lífs hjá Mál-
fríði og hef ég ekki heyrt þaö betra.
Jæja, svo eignast Tötra fimm krakka
í röð og „sást á þeim aö þeir höfðu
verið í fínum Bláhelli, svo prútt var
allt þeirraæöi. ..” (129).
En faðirinn, hver var hann? Var
þaö Auðni sem nú var orðinn ein-
setumaður og hjartveikur? Eða var
þaö Jónsi, Jón, síðar doktor?
Eiginlega er því stungiö að lesanda
en ekkert gert úr því máli meir og
eins og vindurinn hafi hvíslað því að
þaðhafiverið Jónsi.
Tötra er íslenska konan á tuttug-
ustu öldinni, mótuð af framfarahug-
myndum fyrstu áratuga aldarinnar
og gengur í gegnum hin ýmsu skeið
þjóöfélagsbreytinganna. Verkið er
kannski mótað af óskhyggju um far-
sælan búskap í sveit meö þúsund kúa
fjósi þar sem engin kýr er bundin á
bás en fær að valsa um frjáls meö
sinn undaneldiskálf og fær af þessu
frelsisblik í augu. Svei mér ef Mál-
fríður hefur ekki þarna gefið okkur
dæmisögu um frelsun kvenna enda
gerist þetta á búinu Glettingi.
Sjáum líka hana Tötru hvernig hún
eignast krakkana. Eigi allfáum
orðum er aö því vikið hve vel af guði
gerður fjósamaðurinn sé — bæði til
munns og handa — og undur er hann
skotinn í húsmóður sinni.
Sagan er full af sprelli og göldrum
og að því er varöar meðhöndlun
raunveruleikans þá getur hér allt
gerst. Hið yfirnáttúrlega verður
náttúrlegt (eins og í suðuramer-
ískum sögum). Tíminn veröur af-
stæður. Hið vanalega er gert óvana-
legt og hið sjaldgæfa gert að hvers-
dagsreynslu. Samkvæmt hefö-
bundnu sagnamunstri er bygging
sögunnar losaraleg, t.d. veislumar
tvær era of nálægt hvor annarri og
lýsingarnar sem koma á persónum í
síðari hluta sögunnar ættu heima
fyrr í sögunni. Stundum kemur EG
allt í einu í ljós og hverfur svo. En er
þetta ekki dálítið sjarmerandi? Þarf
alltaf að gera eins? Þetta sýnir líka
að Málfríður lætur venjur ekki aftra
sér (sbr. að hún notar oft upphafs-
staf aðalpersóna í staö alls nafns-
ins).
Orðfæri hennar og stíll er töfrandi.
Og ekki spillir kímnin. I þessari sögu
finnst mér Málfríði takast best upp,
hún er frjáls, hún baðar sig í dirfsku
og frumleika sem stundum getur
verkað barnslega einfaidur en hefur
þennan skáldlega þokka sem ein-
kennir aðeins hin bestu verk, þau
verk sem borin hafa verið í fínum
Bláhelli áður en þau litu dagsins ljós.
Rannveig G. Ágústsdóttir.