Dagblaðið Vísir - DV - 07.12.1985, Qupperneq 13
DV. LAUGARDAGUR 7. DESEMBER1985.
65
Elsti bróðirinn í Nobelsgölskyl-
dunni hét Robert, Ludvig var annar
í röðinni, en Emil hét sá yngsti. Þrír
eldri bræðumir ráku stóriðnað á
seinni hluta 19. aldar, ýmist hver
fyrir sig eða í sameiningu. Emil fórst
afslysforum 1864.
Immanuel Nobel var kominn af ætt
skrifstofumanna frá Nöbbelöv á
Skáni. Af þeim stað dregur ættin
nafn. í móðurkyn var hann kominn
af svonefndri Rudbecksætt. í ævi-
sögu Alfreds Nobels, sem nýlega kom
út, kemst höfundur svo að orði: „í
raunhæfri menntun við Listaháskól-
ann - fyrst og fremst í húsagerðar-'
teikningu og teikningum eftir fyrir-
myndum - hafði Immanúel notið
arfgengra hæfileika Olof Rudbecks,
forföður síns.“
IÐNAÐARSTÓRVELDI í RÚSS-
LANDI
Það var rússneska sendiherranum
í Stokkhólmi að þakka að Immanuel
Nobel komst í kynni við áhrifamikla
menn í Ábo og Pétursborg þar sem
hann kom á fót vélaverksmiðju.
Sprengjur, sem hann hafði sjálfur
búið til, seldi hann rússneska flotan-
um eftir að Nikulás 1. keisari hafði
sannfærst um kraft þeirra.
Synir Immanuels, þeir Robert og
Ludvig, stækkuðu þetta fyrirtæki
svo að það varð eitt af hinum stærstu
í málm- og hergagnaiðnaði. Síðar
fékk Robert áhuga á olíulindum við
Kaspíhaf, en að lokum var það þó
Ludvig Nobel sem hratt rússneska
stóriðnaðinum af stað. Árið 1916 átti
Nobelshlutafélagið, stjómaði eða
hafði mikilla hagsmuna að gæta í
hlutafélagi sem framleiddi þriðjung-
inn af allri rússneskri hráolíu.
Alfred Nobel vann að framgangi
Nobelshlutafélagsins i Rússlandi,
einkiun sem fjármálaráðgjafi og
frömuður. Alla ævi leit hann með
nokkurri tortryggni á fjárfestingu
bræðranna í Rússlandi en þó studdi
hann þá rækilega er þörf krafði.
Þannig veitti hann Ludvig bróður
sínum ríflegt lán þegar hann var að
koma á fót olíuiðnaði við Kaspíhaf
en var harla íhaldssamur hvað snerti
kaup á hlutabréfum í þessum félags-
skap. Höfundur ævisögunnar hefur
þetta eftir dóttursyni Ludvigs Nob-
els, sem búsettur er í Stokkhólmi.
Robert Nobel dró sig smám saman
út úr olíuiðnaðinum í Rússlandi.
Árið 1888, þegar Ludvig bróðir hans
dó, tók elsti sonur hans, Emanuel
að nafni við forystu iðnaðarins, en
Karl bróðir hans sá um vélaverk-
smiðjuna og hergagnaiðnaðinn. Við
samningaborðið var Alfred Nobel oft
systursyni sínum, Emanuel, betri en
enginn.
Iðnaðarstórveldi Nobelsættarinn-
ar í Rússlandi hélt velli til stjómar-
byltingarinnar 1917. Margir Finnar
unnu við Nobelsfyrirtæki í Rússlandi
og gegndu þar ábyrgðarmiklum
störfum. Nefna má Gustaf Tömudd,
sem var helsti umboðsmaður þeirra
í Bakú áratugum saman, og Ivan
Alexander Amónoff, sem var yfir-
maður gufuskipaflota Nobels á
Kaspíhafi og á Volgu á ámnum
1880-1886.
UPPFINNINGAMAÐUR DÍNA-
MÍTSINS
Sonur Immanuels Nobels, Alfred,
varð kunnastur bræðranna fjögurra.
Alfred var líka hugvitssamastur
þeirra, snjallasti fjármálamaðurinn
og mestur heimsborgári.
Alfred Nobel fékk góða einka-
kennslu í Pétursborg, ef dæma má
eftir þeirra þekkingu sem hann réð
yfir. Hann kunni fjögur tungumál,
auk sænsku, sem var móðurmál
hans, en þau vom: rússneska,
franska, enska og þýska. Síðar lærði
hann ítölsku. Um miðja öldina fór
hann til Parísar með víðfrægum
efiiafræðingi, Nikolaj Zinin, til þess
að hitta heimsfrægan efnafræðing,
Th. J. Petonze, þar í borg og lærði
mikið í þeirri ferð. Alfred fór í margar
námsferðir víðs vegar um Evrópu og
jafnvel til Bandaríkjanna.
Fyrsta einkaleyfi Alfreds Nobels
innan sprengiefnatækninnar var á
nítróglusseríni. Honum var veitt
leyfið í Svíþjóð 14. október 1863. Það
var upphafið að „dínamítveldi" hans.
Ári seinna hafði Alfred Nobel í
Svíþjóið endurbætt sprengiefni sitt
með svokallaðri sprengiolíu sem er
m.a. notuð við gerð jarðgangna.
Efnið var áhrifamikið en mjög
Alfred Nobel: „Mér sýnist eini möguleikinn fyrir friði sé að vopnin verði svo fullkomin að ógerningur
sé að heyja styrjöld framar.“
ALFRED NOBEL
Alfred Nobel var fæddur 21. október 1833 1 Stokkhólmi. Hann var
þriðji í röðinni af fjórum sonum. Hann andaðist 10. desember 1896 í
San Remo á Ítalíu. Verðlaunin, sem við Nobel eru kennd, eru jafnan
afhent á dánardægri hans.
hættulegt. 3. september 1864 varð
hræðilegt slys þegar verksmiðjan,
sem var lítil, sprakk í loft upp og
fimm menn týndu lífi, meðal þeirra
var Emil, bróðir Alfreds. Eftir slysið
var olían framleidd á pramma sem
staðsettur var á Málaren. Það var
sennilega í fyrsta sinn sem heimsiðn-
aður varð til á vatni, segir ævisögu-
ritarinn.
Árið 1965 fóru menn svo aftur að
framleiða efnið í landi. Fyrsta verk-
smiðjan, sem kallast gat því nafni,
var reist á gömlu bóndabýli við
Málaren. Þegar árið 1864 hafði
Robert Nobel fengið leyfi til þess að
stofiia verksmiðju fyrir sprengiefni í
Finnlandi. Verksmiðjan var reist í
Fredriksberg, en reksturinn gekk illa
þrátt fyrir kynningu á krafti sprengi-
olíunnar. Huvudstadsbladet í Hels-
ingfors staðfesti 1865 að yfirburðim-
ir, bomir saman við kraft svart-
púðurs, væm „furðulegir".
Verksmiðjan gafst skömmu síðar
upp þegar sú vitneskja barst út að
keisarinn væri ráðinn í því að banna
algjörlega sprengiefnaframleiðslu í
Finnlandi. Robert Nobel var giftur
finnskri konu, Pauline Lemgren.
Hún var dóttir auðugs kaupmanns í
Helsingfors.
Sprengiolían'fór sigurför um Vest-
ur-Evrópu þrótt fyrir mikla örðug-
leika að því er snerti að sigrast á
ýmsum skrifstofuhindrunum og
mörg meiri háttar slys sem kostuðu
mannslíf. Árið 1865 var fyrsta verk-
smiðjan byggð í Prússlandi. Einnig
hún eyðilagðist í sprengingu árið
eftir en var brátt endurby ggð.
Árið 1866 gerði Alfred Nobel þá
uppfinningu sem að lokum hóf hann
til valda í heimi fjármóla og iðnaðar.
Dínamítið bættist við haustið 1866,
á sama óri og loftþrýstiborvélin. Með
því urðu til miklir möguleikar á
jarðgangnagerð í stórum stíl. Kom
það best í'ljós við göngin gegnum
Sankti-Gotthard. Sameining Italíu
1870 hafði mikla mannvirkjagerð í
för með sér sem heimtaði feiknin öll
af dínamíti. Var hér um brýr, vegi,
hafnir og jámbrautir að ræða. Jám-
brautabyggingar víðs vegar um Ev-
rópu kröfðust líka mikillar notkunar
á dínamíti.
Á næstu árum fékk Alfred Nobel
einkaleyfi á dínamíti í fjölda landa,
stofnaði hlutafélög og verksmiðjur,
m.a. í Englandi, Frakklandi, Ítalíu
og Sviss, og einnig nokkrar verk-
smiðjur í Svíþjóð og í Prússlandi.
Á miðjum áttunda áratugnum var
hann stjórnarformaður eða með-
stjórnandi og venjulega eigandi að
meirihluta dínamíthlutabréfa í yfir
tuttugu verksmiðjum.
ÓTRÚLEGT VINNUÞREK
Alfred Nobel hafði frábært starfs-
þrek til að bera og kunni allra manna
best að skipuleggja tíma sinn. Sjálfur
annaðist hann fimamikil bréfaskipti
og tók ávallt eftirrit af bréfunum með
pressu sem hann tók með sér á ferð-
um sínum. Að lokum ákvað hann þá
að ráða einkaritara sem var um leið
ráðskona á heimili hans, en ógiftur
var hann alla ævi.
Hin ólíku hlutafélög Alfreds Nob-
els höfðu fyrst um sinn fengið að
starfa sjálfstætt með þeirri afleiðingu
að þau fóru að keppa hvert við annað
á nálægum mörkuðum. Hugmyndin
um verslunarhring hafði ekki lótið á
sér bæra enn sem komið var.
Árið 1884 hafði Alfred Nobel loks
komið á bráðabirgðaverðsamræmi í
öllum fyrirtækjum sínum í Englandi,
Frakklandi, Þýskalandi, Sviss og
Ítalíu. Hlutafélögin á Spáni, í Sví-
þjóð, í Noregi og í Finnlandi skuld-
bundu sig á sama tíma að flytja ekki
út framleiðslu sína heldur selja hana
á heimamarkaði.
ERFÐASKRÁIN
Fyrir okkur sem nú lifum er Alfred
Nobel fyrst og fremst stofnandi
Nobelsverðlaunanna. Ákvörðunin
um þau kemur fram í erfðaskrá hans
frá 1895, sem er ekki nema ein hand-
skrifuð blaðsíða í arkarbroti. Eignir
hans voru gífurlegar, eins og í ljós
kom við uppskrift dánarbúsins.
Allan þorra auðsins var að finna í
Bretlandi, Frakklandi, Þýskalandi,
Syiss og Rússlandi. í Bretlandi 7,8
milljónir króna, í Frakklandi 7,3
milljónir, í Þýskalandi 6,2, í Svíþjóð
5,8 og í Rússlandi 5,2 milljónir. í
Austurríki, Ungverjalandi og ftaliu
voru eignimar miklu minni, en
minnstar í Noregi, aðeins 94 þúsund
krónur. Enginn efast um að þessar
tölur hafa verið réttar.
Það hófust þrætur og leynimakk
og jafnvel ránstilraunir þegar fram-
kvæma skyldi fyrirmæli gefandans.
Án harðfylgis skiptaráðandans,
Ragnars Sohlmans, hefði þeim aldrei
verið að fullu fylgt. Þannig urðu
Ragnar Sohlman og aðstoðarmenn
hans að taka með sér hlaðnar
skammbyssur í hestvagninum, sem
þeir óku með, til að koma öllum
verðbréfunum í pósthús í París, sem
sterkur lögregluvörður gætti, þegar
þeir vom að koma bréfunum til Sví-
þjóðar. Bókstaflega fyrir framan
nefið á ættingjunum tókst Ragnari
Sohlman að koma öllum auðæfum
Alfreds Nobels frá Frakklandi og í
bankahólf í Stokkhólmi.
FRAMSÝNN FRIÐARVINUR
Alfred Nobel var áhugamaður um
frið og fríðarhreyfingar, en var um
leið mjög svartsýnn á möguleika þess
að mannkynið gæti öðlast hann
nema ytri þrýstingur kæmi til. f bréfi
til Berthu von Luther skrifaði hann:
„Dínamítverksmiðjur mínar geta
bundið skjótari endi á styrjaldir en
öll friðarþingin ykkar. Þann dag,
sem tveir herir standa andspænis
hvor öðrum og vita að þeir í skyndi
geta eytt hvor öðrum, munu allar
siðmenntaðar ríkisstjómir hika við
að hefja stríð og leysa því hersveit-
imar upp.“
Og síðar skrifar hann Berthu von
Suttner: „Mig langaði að finna eitt-
hvað upp, vél eða efni, sem gæti
hleypt af stað svo hræðilegri eyði-
leggingu að stríð væri óhugsandi um
alla framtíð." - Nú hafa þessi „efni“,
kjamavopnin, veríð fundin upp, en
hergagnabúnaðurinn hefur alls ekki
dregist saman, heldur aukist fram
úr hófi, greinilega af því að ríkis-
stjómimar em ekki lengur „sið-
menntaðar“.
Ævisöguritarinn Sigvard Strandh
hefur ritað fallega og áhugaverða
bók um þá Nobelsbræður þar sem
Alfred Nobel er að sjálfsögðu mið-
punkturinn. Innihaldið er að vísu
mest efnafræðilegt og tæknilegt og
því nokkuð tormelt fyrir þá sem lítið
vita í efna- og eðlisfræði og tækni.
En það bætir úr skák að hinn glöggi
sögulegi bakgrunnur og ótal at-
burðir lýsa manninum Alfred Nobel,
og þá ekki einungis sem uppfinn-
ingamanni og framkvæmdafrömuði,
heldur sjálfri manngerðinni.
- Sigurjón Guðjónsson.
KEYPTIBOFORS
Sem uppfinningamaður, öllum
óháður, hefur Alfred Nobel gert
þýðingarmikla hluti á mörgum svið-
um, ekki aðeins hvað snerti sprengi-
efiii. Hann gerði m.a. tilraunir með
„fljúgandi tundurskeyti" ásamt
sænska stórskotaliðsforingjanum
Wilhelm F. Unge og stofnaði meira
að segja hlutafélag um þessi skeyti,
og voru Óskar 2. konungur og Gustaf
de Laval meðal hluthafa. I sambandi
við þetta keypti Alfred Nobel líka
Bofors. Af þessu tundurskeyti varð
þó ekkert en nokkrar meginreglur
hans voru nú hagnýttar við gerð
flugskeyta og geimdreka.
Alfred Nobel gerði Bofors að
stærstu fallbyssuverksmiðju í heimi.
En um leið tók hann þátt í friðar-
hreyfingum. Þessa þverstæðu skýrði
hann á eftirfarandi hátt: „Ég sé eina
möguleikann til friðar fólginn í því
að vopnin nái að þróast svo mikið,
að ómögulegt verði að heyja framar
styrjöld. Sá dagur mun renna upp,
þegar sá sem fær leyfi til þess að
skjóta er sigurvegari, en ekki fyrr.“
Menn geta nú spurt sjálfa sig, hvort
þetta er sannleikanum samkvæmt á
okkar dögum.
I