Dagblaðið Vísir - DV - 07.12.1985, Page 14

66
DV. LAUGARDAGUR 7. DESEMBER1985.
.AÐEINS KOLLUBANI*
„Bókin hefur að geyma þrjár
frásagnir," sagði Elías, „þrjár
mannlífsmyndir frá fyrri helmingi
aldarinnar. Sú frásögnin, sem viða-
mest er, er hið fræga „Kollumál"
og ítarleg rannsókn þess.
Hin málin tvö fjalla bæði um illa
meðferð á bömum sem send höfðu
verið til vandalausra.
Önnur þeirra frásagna segir frá
dreng sem sendur hafði verið í sveit
til fólks á Norðurlandi. Hann
fannst úti í haga, nágrannar komu
að honum liggjandi í reiðileysi og
kom í ljós að hann var kalinn á
fótum.
Okkar blað, þ.e. Vísir, tók þetta
mál upp og gekkst fyrir fjársöfnun
drengnum til styrktar. Undirtektir
urðu sérlega góðar.
Hitt málið segir frá telpu austur
á landi. Telpan var vangefin og
henni var komið fyrir á sveitabæ
þar sem aðbúnaður og meðferð var
ekki upp á það besta. Báðar þessar
mannlífsmyndir eru dæmi um þá
meðferð sem böm gátu orðið að
sæta fyrir aðeins rúmlega hálfri
öld. Og ættu að geta kallast þörf
áminning til samtíðarinnar.
KOLLUMÁLIÐ
„Kollumálið“ upphófst í janúar
1934. Hermann Jónasson var þá
lögreglustjóri í Reykjavík. Bæjar-
stjómarkosningar stóðu fyrir dyr-
um. Þá er það að kæra berst til
dómsmálaráðherra varðandi ffarn-
ferði lögreglustjórans.
Magnús Guðmundsson var dóms-
málaráðherra. Hann var úr Sjálf-
stæðisflokknum. Magnús setti
setudómara í málið. Setudómarinn
hratt nú af stað einhverri hinni
umfangsmestu rannsókn sem gerð
hafði verið hér á landi til þess tíma.
Og rannsóknin tók stundum á sig
hinar furðulegustu myndir.
„Undir högg að
sækja“ nefhist bók
sem kemur í bóka-
verslanir þessa dag-
ana. Bókin er eftir El-
ías Snæland Jónsson,
aðstoðarritstjóra hér á
DV, annað bindið í
bókaflokki hans, Ald-
arspegli.
Lengi reyndi setudómarinn til
dæmis að sanna á þekktan borgara
í Reykjavík að hann hefði reynt
að fá vitni til að breyta framburði
sínum. Þessi borgari, sem reyndar
var Einar Magnússon kennari,
síðar rektor M.R., átti að hafa
komið að máli við vitnið og beðið
það að hætta að bera kolludráp á
lögreglustjórann.
EINVÍGIÐ
Þannig var að Hermann hafði
dæmt Magnús dómsmálaráðherra
sekan nokkrum árum áður, eða
1932, daginn sem Gúttóslagurinn
frægi stóð. Síðan var kalt á milli
dómsmálaráðherrans og lögreglu-
stjórans. Og sauð svo upp úr með
Kollumálinu. Alþingiskosningar
voru framundan að loknum þessum
„kolluvetri" - og Hermann bauð
sig þá fyrst ffam. Hann fór fram í
Strandasýslu fyrir Framsóknar-
flokkinn. Magnús var í framboði
fyrir Sjálfstæðisflokkinn í Skaga-
fjarðarsýslu eins og áður. í kosn-
ingabaráttunni skoraði Hermann
Magnús á hólm, bauð honum til
einvígis á þremur fundum í Skaga-
firði þá um vorið. Ég segi frá þess-
um fundum í bókinni. Það var
vissulega heitt í kolunum þetta
kosningasumar. Morgunblaðið
ávarpaði Hermann í leiðara. Þar
sagði: „Þér eruð nú pólitískt dauð-
ur.“
En þá átti Hermann eftir að vera
forsætisráðherra lengur en nokkur
annar íslendingur.
En nafngiftin „kollubani" loddi
lengi við hann. Og hann notaði
hana stundum sjálfur. Hún er t.d.
fræg þessi vísa sem hann orti löngu
seinna á Alþingi:
Ævi mín er öll ein leit
eftir villtum svani,
en ég er eins og alþjóð veit
aðeins kollubani.
Vísuna orti Hermann til tveggja
stúlkna, skrifara á Alþingi, sem
báðar hétu Svanhildur.“
- GG.
Þórður Guðlaugsson skýrir dómar-
anum frá því undir lok febrúar að
maður nokkur hafi „reynt að hafa
áhrif á sig sem vitni í þessu máli“.
Af þessu tilefni fer dómarinn í sér-
stæðan leynilögregluleik.
Fyrst lætur hann þó Þórð rekja í
réttinum viðskipti sín við þennan
ókunnamann.
- Það var einn daginn, eftir að ég
hafði mætt sem vitni í þessu máli,
að hringt var í símann á verkstæðinu
og spurt eftir mér, segir Þórður. Ég
var þá að vinna úti í bæ, en drengur,
sem kom til mín ofan af verkstæðinu,
sagði mér frá þessu. Þegar ég var svo
kominn heim eftir vinnu, á áttunda
tímanum, var hringt og ég fór í sím-
ann. Spurt var hvort Þórður Guð-
laugsson væri við. Ég sagði svo vera,
og að það væri ég. Ekki þekkti ég
röddina í símanum, en það var karl-
mannsrödd sem spurði, hvort hægt
væri að fá að tala við mig. Ég innti
eftir hver þetta væri, en einhvern
veginn eyddist það að maðurinn
svaraði því. Ég sagði honum að ég
væri að fara út i bæ, en hann gæti
talað við mig ef hann vildi um leið
og ég færi út, sem yrði um áttaleytið.
Þegar ég kom út um það leyti,
heldur Þórður áfram, sé ég mann á
gangi í Ingólfsstrætinu rétt við heim-
gönguna að húsinu þar sem' ég bý.
Ég þekkti manninn ekki. Meðan ég
gekk út stíginn eða heimgönguna sá
ég að maður þessi horfði til mín eins
og hann hefði gætur á einhverju.
Þegar ég var kominn út á götuna
talaði hann til mín og spurði hvort
ég væri Þórður. Ég sagði til mín.
Hann heilsaði og sagði um leið og
hann byggist við að ég þekkti sig
ekki. Ég mun hafa spurt hann, hver
hann væri og hvað hann vildi við
mig tala, en hann eyddi öllum eftir-
grennslunum mínum með þvi að
segja þá strax, að hann hefði frétt
að ég væri viðriðinn þetta „kollu-
mál“.
Við gengum inn á Spítalastíg og
niður í Þingholtsstræti og suður á
Laufásveginn á meðan við töluðum
saman. Ég fór að grennslast eftir því
við hann, hvar hann hefði fengið
fregnir af því að ég væri vitni í
„kollumálinu", en hann svaraði
aðeins sem svo: 0, maður fréttir nú
margt! Hann fór svo að minnast á
málið og lét þess getið að sér léki
mikil forvitni á að fá að vita um
það, og svo væri um marga aðra.
- Var maðurinn þá að grennsl-,
ast fyrir um hvað þú barst fyrir
réttinum?
- Nei, svarar Þórður, hann gerði
það ekki. Hann virtist vita það allt
áður. Ég man sérstaklega að hann
var að draga í efa að framburður
okkar Daða væri réttur og sagði á j
þá leið, hvemig ég gæti látið mérj
detta í hug að nokkur maður tryði
því að Hermann Jónasson, lögreglu-!
stjórinn í Reykjavík, fengi lánaðaj
byssu hjá strákum til að skjóta frið- j
lýstan fugl. Fór hann mörgum orðum!
umþetta.
Það hitnaði fljótlega í umræðumj
okkar, segir Þórður ennfremur.
Maðurinn var frekur og ágengur við
mig, en ég svaraði honum að mér
kæmi lítið við hverju trúað væri. Ég
hefði verið beðinn að segja það sem
ég vissi, og hefði gert það. Þá átti
ég við framburð minn fyrir réttinum.
Maðurinn sagði þá, að það væri vit-
leysa að sleppa sér út í svona mál.
Ég var þá orðinn þéttvondur og
spurði hann, hver hefði sent hann
eða hvaðan hann væri sendur. Hann
virtist verða allreiður við þetta og
fór að tala um að það yrði skrifað
rækilega í blöðin um málið eða vitn-
in. Það væri ekki gott fyrir blettlausa
menn að verða settir á bekk með
þeim mönnum, sem búnir væru að
bera í málinu. Ég svaraði því til að
ég þekkti þá menn ekki og kæmi lítið
við hvernig þeir væru. Þá réðist þessi
maður á mannorð mitt og brigslaði
mér um flest af verra taginu og tók
þá fram að líkindi væru til að mér
hefði verið mútað. En þótt íhalds-
menn lofuðu mér gulli og grænum
skógum þá mundu þeir verða fyrstir
til að sparka í mig þegar málið væri
búið. Ég mundi fara þannig út úr
þessu máli að ég ætti mér aldrei
framar viðreisnar von.
Ég var þá orðinn mjög reiður og
skoraði á hann að segja þetta svo
aðrir heyrðu. Út af því lenti í skömm-
um milli okkar og við skildum síðan.
Þá vorum við komnir dálítið inn fyrir
Sturluhúsin. Maðurinn fór til baka
þann stutta spöl, sem við vorum
komnir suður fyrir götuna sem liggur
milli Bertstaðastígs og Laufásvegar
sunnan við syðra Sturluhúsið, og upp
þá götu fór maðurinn, en ég mína
leið þangað sem ég ætlaði að fara.
Dómarinn biður Þórð um lýsingu
á manni þessum, og það stendur ekki
áhenni:
Maðurinn var í þunnri yfirhöfn,
annað hvort rykfrakka eða þunnum
sumarfrakka. Áferðin á efninu ekki
slétt. Efnið var að meiri hluta ljós-
ara, en í því var einnig dekkra með.
Á höfðinu hafði maðurinn frekar
ljós-blá-gráan hatt. Um hálsinn hafði
hann ljósan búktrefil brugðinn í
kross og framan yfir hálslínið, og var
ekki ull í þessum trefli.
Hann var hærri en Þórður og
þreknari, hakan á honum var sterk-
leg og breiðleit, hann var ekki fölur
í andliti, hörundsliturinn í andlitinu
var jafn, hann skipti ekki litum og
liturinn var ljósbrúnleitur og ekki
rjóður.
Augun voru grá, hörð og köld.
Munnurinn var oft eins og mjó lína
þegar hann virtist vera að hugsa sig
um. Hann var skegglaus og húðin
slétt, og frekar var maðurinn feitlag-
inn í andliti. Háralitinn man Þórður
ekki. Andlitið samsvaraði sér vel.
Málrómurinn var karlmannlegur,
ekki dimmur, og hann þurfti ekki að
tala hátt til að Þórður heyrði greini-
legatilhans.
Eftir útlitinu að dæma var maður-
inn um eða yfir þrttugt.
Hann gekk beinn í baki en dálítið,
álútur með höfuðið. Göngulagið var.
stilltogfallegt.
Með þessa lýsingu í vegarnesti fer
dómarinn að svipast um í bænum.
Og mánudaginn 12. mars lætur hann
bóka í réttinum að við athugun á
því, við hvern þessi lýsing gæti átt,
hafi hann fengið „grun um ákveðinn
mann sem lýsingin virtist koma heim
við“. Dómarinn hafði þess vegna
fengið Þórð „til að gefa gætur mönn-
um þeim sem gengu um Laufásveg-
inn“ sem honum fannst vera líkur
þeim manni sem talaði við sig þarna
um kvöldið, „en sagðist ekki þora
að staðhæfa að þetta væri sami
maðurinn“.
Dómarinn lætur þessu næst skrá
að Þórður hafi þennan dag, 12. mars,
farið í matmálstímanum milli klukk-
an 12 og 1 eftir hádegi í húsið númer
12 við Smáragötu og spurt eftir Ein-
ari Magnússyni. Sé Þórður nú mætt-
ur i réttinum til að skýra frá því,
hvað þeim hafi farið á milli.
- Ég hitti þar mann sem kvaðst
heita þessu nafni, segir Þórður. Ég
spurði hann að því, hvort hann
kenndi ensku, og áttum við nokkurt
tal um það hvort mér gæti hentað
að fá tíma hjá honum. Einar spurði
mig þá að heiti og ég sagði honum
það. Þá virtist mér sem kæmi dauft
bros á varirnar á honum. Ég sagði
þá sem var hvar við hefðum sést
áður, en um leið og ég sleppti orðinu
sagði Einar mjög ákveðið: „Ég hef
aldrei séð yður áður“, og þá var hann
ekki lengur með vott af brosi.
Dómarinn biður Þórð síðan um
samanburð á Einari og manninum
ókunna.
- Augun og augnaráðið hjá Einari
var hið sama og mannsins sem ég
hitti um kvöldið, segir Þórður. Vöxt-
urinn og líkamsstærðin og fasið virt-
ist mér einkar líkt. Hörundsliturinn
á andlitinu og húðin eins, varirnar
þunnar eins og á manninum sem hitti
mig um kvöldið, en Einar sá ég ekki
klemma varirnar eins og ég tók eftir
á manninum umgetna. Málróms-
blærinn var líkur, en raddstyrkleik-
inn minni og áhersluminni hjá Ein-
ari. Hakan var svipuð en þó varla