Dagblaðið Vísir - DV - 10.05.1986, Blaðsíða 14

14
DV. LAUGARDAGUR 10. MAÍ 1986.
Helgi Grímsson:
„ Og þokan lykur mig ljósri kyrrð“
í tilefni af áttræðisafmæli Snorra Hjartarsonar
Eiginlegt er manninum að hugsa
sér sífellt það sem gæti verið en er
ekki; þeirrar gerðar eru vitsmunir
hans. í huga mannsins verður hið
mögulega þar með óðara lifandi
raunveruleiki, hann smíðar þar nýj-
an, öðruvísi. í listinni kann gildi og
sannleikur möguleikans að birtast
með fullkomnustum hætti; hún er í
senn sjálfur hugsjónaveruleikinn og
hugsjónin um hann. Því gefur listin
nýtt fyrirheit öllum þeim sem eiga
hlutdeild í henni, hvort heldur þeir
yrkja hana eða taka við henni. Enn
eykur það auðlegð listarinnar til
handa öllum að samkvæmt eðli
möguleikans er hún margræð; kröfu
um túlkun gerir hún til hvers og
eins sem tekur þátt. I því felst um
leið frelsi hans - og réttur með þann
draum sem hann á sér; og alls ólíkir
reynast draumar manna vera, vísa
jafnvel í mismunandi heima.
Skáldskapur Snorra Hjartarsonar
er mikil list, sannur ekki síst vegna
skilyrðislauss trúnaðar við sjálfan
sig og hugsjónina sem hann ber í sér
öllum. Af þeim samþættu heilindum
stafar jafnt listgildi hans og baráttu-
gildi; list sem er sjálfri sér traust
felur baráttuna í sér, sjálfkrafa leik-
ur hún alltaf mikilvægt hlutverk í
baráttu manna fyrir betri heimi.
Samkvæmt þeim skilningi er hvorki
hægt að meta hugsjón skáldskapar
eftir yrkisefnum einum né aðferð;
hún er ofin saman úr öllum þáttum
hans. í skáldskap Snorra er reyndar
bæði að finna fremur ljós baráttu-
og ádeiluljóð - mest einkenna þau
aðra ljóðabók hans, Á Gnitaheiði -
og verk sem tjá hugsjónina skýr-
ingalaust með allri gerð sinni - einni.
Þeim síðamefiidu er enn brýnni
lestrannáti sem leitast við að ráða í
samhengi, greina tengsl eininga
undir yfirborði þess sem sagt er ber-
um orðum, í hinu táknlega. En þessi
tvenns konar skáldskapur er ekki
hvor öðrum ahdstæður og togstreit-
inn hjá Snorra, einmitt vegna þess
aflur að í báðum tilvikum eru heil-
indin við listina sett öðru ofar;
ólíkindin eru aðeins staðfesting á
þeim. Að sönnu kann baráttugildi
þessara ljóða að vera af tvennu tagi;
engu að siður eru þau jafiigild blæ-
brigði við hugsjónina. Og skyldi hún
þá ekki vera ein, aðeins búin mörg-
um hliðum og víddum; hugsjón um
heim þar sem menn una friði og rétt-
læti, frjálsir undan kúgun og
grimmum ljótleikanum, um „fegurð
og góðvild"? Kannski eru hér komin
tvö horf sömu hugsjónar:
frelsið er falið þar
sem fólkið berst
/.../
Þó dimmi á hættum vegum
er engu að kviða: þau ljóma hin
rauðu log
og lífið er beint af augum;
þú horfir sýkn fram á heilli gjöfulli
tíma,
sérð heiðan vorblæ nema hvem dal
og tind
og frjálsa menn njóta fegurðar starfs
og drauma
hjá fornum múram, við blóm og lind.
(„í Eyvindarkofaveri“)
Flýgur tjaldur yfir mynd sinni
út blælygnan vog
fljúga tveir tjaldar
breiddum faðmi
móti hafi himni hvor öðrum
inn í sófhvita þögn
og hillingar langt út á firði.
(„Við sjó“)
Ljóðabækur Snorra fiórar eru
gefnar út með löngum hléum á 35
ára bili; Kvæði 1944, Á Gnitaheiði
1952, Lauf og stjömur 1966 og Haust-
rökkrið yfir mér 1979. Þarf ekki að
fjölyrða um hve ólíkur er sá persónu-
legi, bókmenntalegi og þjóðfélags-
legi veruleiki sem þær spretta úr;
sérkenni þeirra, misglöggt bundin
samtimanum, eru líka margvísleg.
Þannig hlýtur hugsjónin að birtast
í ljóðunum í afar fjölbreytilegum
myndum:
Kvöldar á liimni, kvöldar i tijám,
kyrrðin stigur upp af vötnunum,
læðist i spor mín gegnum rökkrið
sveipuð léttri drifhvítri slæðu,
tekur mig við hönd sér, hvíslar
máli laufs máli gáru við strönd
og löngu kulnaðs náttbáls á heiði:
ég er bið þin og Ieit, ég er laun
þeirrar leitar og þrár, ég er komin.
(„Kyrrð“)
Þar með er henm líka ætlað að
rætast í öðru og hlutlægara formi
en staðlausri kyrrð, í ýmsum til-
brigðum við friðland og ljúf heim-
kynni - hún er „vorland sólgræns
friðar", „morgunhvítt líknarland":
Tindar bláir og skærir við skýarof
skyggnast úr kyrrð og heiði
máttugra tíva
um landið fagra sem loganna
brim gróf,
landið þitt og hið ókimna land
blómgaðra fræva.
(„Rauðir gígar og grár sandur“)
Ókunna hugsjónalandið er jafn-
sannur veruleiki og jarðbundið
gijótið. I erindinu er sjálfsögðum
raunveruleika hugsjónarinnar hald-
ið fram með því að fá henni fast land.
Leyndir, magískir eiginleikar hug-
sjónarinnar og hins mögulega koma
þó einmitt fram í lýsingu þessa lands
- endalaus fyrirheit búa í hinu
óþekkta og frjósama.
Heimkynni í ljóðum Snorra tengj-
ast náið bemsku; minningin er þar
áleitin:
í mjúku grasi
leitar golan minninga, strýkur
mér barni um vanga: það er vor,
ég hef vakað hjá ánni
og hlustað á svanina, nú hefja
þeir flug
gegnum hjarta mitt, fljúga
með frið minn og unað eitthvað burt
austur um blárökkrið, hingað
Hingað
til heiðarvatnanna undir jöklinum.
í kvöld er ég heima.
Kyrrðin er djúp, hver álft sefur.
/.../
(„Á Amarvatnshæðum“)
Merking þess að vera heima er þó
víðfeðmari en blasir við í fyrstu. Því
veldur að hluta sú afstaða til tímans
í skáldskap Snorra að hann sé ekki
framrás með andstæðum fortíðar,
nútíðar og framtíðar heldur allur
einn, núið sama og eilífðin:
staka samhengi er munurinn þess
vegna endanlega aðeins á hugtaka-
sviðum.
Allt sem var lifað og allt sem hvarf
er, það sem verður dvelur fiær
ónuminn heimur, hulið starf;
hús þessa dags stóð reist í gær.
(„Mig dreymir við hrunið heiðarsel“)
I ljóðinu um kyrrðina heima renna
minning og nútíðarskynjun þess sem
talar alveg saman; ákaflega mikil-
væg afleiðing af viðhorfinu til
tímans er einmitt að minning um
liðna sælu og fegurð og svo draum-
urinn um að slíkur sé veruleikinn
einnig eru tvær hliðar á hinu sama;
minningin birtir hugsjónina um það
sem gæti orðið - og mun verða, e.k.
minning um hið ókomna sem er. Að
eiga heima er þess vegna líka hug-
sjónin um hið mögulega.
Auðvitað er hér leikið á sviði túlk-
unar. Það skiptir ekki litlu hverri
merkingu lesandi ljóðsins gæðir
heimkynnin með sínum forsendum,
reynslu, tilfinningum og hugmynd-
um. Fullgild er þá líka sú túlkun að
minningin visi ljóslega í aðeins eina
átt, til ákveðinna heimaslóða aftur
í æsku. Sama máli gegnir um hvem-
ig ráðið er tákngildi þeirrar birtu
sem hugsjónin leitar eins forms í í
ljóðum Snorra:
En handan við fjöllin
og handan við áttimar og nóttina
rís tum ljóssins
þar sem tíminn sefur.
Inn í frið hans og draum
er forinni heitið.
(,,Ferð“)
Sumir vilja e.t.v. sjá í ljósinu þjóð-
félagslegan veruleika, aðrir trúar-
legan, enn aðrir listina. Það lætur
skáldskapurinn sig í raun einu gilda
svo lengi sem menn leita sannleika;
hann leggur ekki út af sjálfum sér,
hans háttur að miðla merkingu er
annar, í því liggur líka mikilvægi
hans. Hér er um túlkun og upplifim
að ræða, móttökuskilyrði - í því sér-
í skáldskap Snorra er náttúran
ævinlega nálæg; í henni býr einkum
sú umlykjandi kyrrð sem sterklega
einkennir ljóðin og er snar þáttur
hugsjónarinnar. - Öðrum þræði er
náttúran tákn hennar. En hún er
Hka í ljóðunum í nafiii sjólfrar sín
og eiginleika sinna: Þann frið sem
maðurinn leitar finnur hann í nátt-
úrunni- og sjálfum sér að því leyti
sem hann er líka náttúra. Samruni
manns og náttúru er því ein forsenda
þess að draumurinn um vemleika
geti ræst. Þess vegna er það að í
skáldskap Snorra slær maðurinn
ekki eign sinni á náttúruna, hefur
sig upp yfir hana og gerir hana þar
með að andstæðu sinni - hann leit-
ast við að verða eitt með henni. I
Laufi og stjömum kemur hin af-
dráttarlausa samlíðan með nóttúr-
unni einna víðast fram; í „Lyngi“
gefst ljóðmælandi algerlega unaði
jarðarinnar:
Gott er að leggjast í lyngið,
sjá lauf glóa, finna kvik
fjaðurmjúk atlot þess, fagna
í fegurð jarðar meðan rauð
og lóg sólin lækkar
og lyngbreiðan er ilmgrænt haf
sem ber þig að hljóðri húmströnd
og hylur þig gleymsku.
Sameining manns og nóttúm heyr-
ir svo aftur til víðtækri viðleitni til
að upphefja andstæður; tímaskiln-
inginn má einmitt rekja til hennar.
Ég held að þessi valdsvipting and-
stæðna eigi stóran þátt í því hve
heillandi ljóðheimur Snoira er. Því
þannig er kannski líka gerður sá
útópíski heimur sem maðurinn á sér
eilíft fyrirheit um en reynist erfitt
að finna stað nema í endalausum
hugsmíðum, fullkomleikinn sjólfur -
allt í því jafnvægi sem reyndar er
ef að er gáð torskilið til fulls einni
saman þess konar rökvísi sem okkur
er ærið töm.